Сэрии кэнниттэн дойдуларыгар эргиллибит билиэннэйдэр бары араас элбэх доппуруостааһыны, хос-хос бэрэбиэркэни, сиидэлээһини (о.э. фильтрацияны) барбыттар. Сэбиэскэй билиэннэйдэри бэрэбиэркэлииргэ анаан 100 аналлаах фильтрация лааҕырдара тэриллибиттэрэ. Дойдуларыгар кэлбит билиэннэйдэри барыларын наар таҥнарыахсыттар уонна үспүйүөннэр буолуохтара диэн күүскэ уонна өһүөннээн туран уорбалыыллара. Маннык бэрэбиэркэни барыта 1 мөл. 836 тыһ. киһи ааспыта учуоттаммыта. Олортон 1 мөл. кэриҥэ киһи «ыраас» буолан, аҕыйах сыл тутууга үлэлээн баран, босхоломмуттар. Онтон ордубуттара 900 тыһ. кэриҥэ киһи (манна кыһалаҥ үлэҕэ сылдьыбыттар эмиэ киирбиттэр – Н.Н.) бары концлааҕырга (ГУЛАГ систиэмэтэ) түбэспитэ. 1.01.1949 с. туругунан ССРС ис дьыалаларын Министиэристибэтин иһинэн барыта 67 бэйэтэ анал салалталаах уонна бырааптаах (о.а. самостоятельнай) үлэнэн көннөрүнэр лааҕырдар (ИТЛ), кинилэр хас эмиэ уонунан тыһыынча салаалара, чаастара, пууннара базалар уо.д.а. бааллара, маны таһынан өссө 1734 холуоньуйалар (ИТК) бааллара. Кинилэргэ барыларыгар 2,4 мөл. хаайыылаах баара (билиэҥҥэ сылдьыбыттар, бэлитиичэскэй уонна холуобунай буруйдаахтар, «дойдутун таҥнарбыт буруйдаахтар» кэргэттэрэ уонна оҕолоро – ЧСИР-дэр уо.д.а. бааллара). ГУЛАГ систиэмэтэ 1954 сылтан ыла сабыллан барбыта.
1941-1945 сс. сэрии кэмигэр саха саллааттара эмиэ билиэҥҥэ түбэспиттэрэ уонна концлааҕырга ыытыллыбыттара. Билиэҥҥэ түбэһии ордук 1941-1942 сс. чугуйуу кэмигэр элбэх этэ уонна 1943с. саҥатыгар Харьков тулатыгар Кыһыл Аармыйа кыайтарыыларын кэмигэр эмиэ элбэх этэ. Билиэҥҥэ түбэспит сахалар ортолоругар ханнык даҕаны таҥнарыахсыттар уонна үспүйүөннэр суохтара, үгүстэрэ нууччалыы да билбэт, сэрии иннинэ төрөөбүт нэһилиэктэриттэн уонна улуустарыттан ырааппатах дьон этилэр. Билиэҥҥэ түбэспит, сору-муҥу көрбүт, концлааҕырга үлэлээбит дьонтон эмиэ биллиилээх дьон тахсыбыттара. Холобура, Алексеев Михаил Андреевич (5.05.1917 с. – 18.09.1995 с.). Кини хаайыыттан босхолонон баран реабилитацияламмыта. Ол кэнниттэн учууталынан үлэлээн Саха АССР (1964 с.), РСФСР (1972 с.) үтүөлээх учууталынан буолбута, оттон 1982 с. ССРС норуодунай учууталынан буолбута. Өрөспүүбүлүкэҕэ маҥнайгынан Үөһээ Бүлүүгэ физика-математика оскуолатын тэрийбитэ. Тааттаттан төрүттээх, олус ыарахан дьылҕалаах, эмиэ билиэҥҥэ сылдьыбыт разведчик Андросов Георгий Михайлович (1913 с., Баайаҕа — 08.1972 с., Вязьма куорат). Кини сэрии иннинэ Москваҕа Кыһыл Аармыйа М.В.Фрунзе аатынан Байыаннай академиятыгар, разведчиктары бэлэмниир салааҕа үөрэммитэ. Англия, Франция уонна ниэмэс тылларын үчүгэйдик баһылаабыта. 1941 с. күһүн Ленинград анныгар, билиэҥҥэ түбэспитэ. Билиэҥҥэ сылдьан аны ниэмэстэр разведчиктары бэлэмниир оскуолаларыгар учууталынан үлэлээбитэ. 1944 с. Бремен куорат аттыгар билиэнтэн күрээбитэ, Голландия бартыһааннарын этэрээтигэр киирэн фашистары утары сэриилэспитэ, кэлин Брюссельгэ сэбиэскэй байыаннай атташе (эмиэ посол курдук дуоһунас) көмөлөһөөччүтүнэн үлэлээбитэ. 8.06.1946 с. Сууттанан 10 сыл хаайыыга олорбута. Кэтэбилгэ сылдьар буолан Смоленскай уобалас Сычёв куоратыгар олорорун көҥүллээбиттэрэ. Кини манна ГПТУ-га экономиһынан үлэлээбитэ. Кини ниэмэстэргэ сэбиэскэй разведка бирикээһинэн үлэлээбитин кыайан дакаастаабатаҕа, кини көрдөрүүлэрин эрэммэттэр этэ. Кистэлэҥ үлэлэргэ маннык түбэлтэлэр элбэхтэр.
Саха саллааттарыттан хас киһи билиэҥҥэ түбэспитэй? Манна чуолкай эппиэти ким да биэрэ илик. Арай Гуманитарнай чинчийиилэр институттарын научнай үлэһитэ М.Э. Грязнухина маннык суруйуута баар: «После спецпроверки в фильтрационных лагерях в Якутию вернулись свыше тысячи человек» (Якутский архив – 2005. – №1. – с.42). Бу кэнниттэн ханнык да кэмэнтээрий суох, Марианна Эдуардовна кэнники үлэлэригэр эмиэ билиэннэйдэр туһунан суруйуута суох. Маны өйдүөххэ сөп: бу тиэмэ өргө диэри сабыылаах этэ.
Ол эрээри билигин балаһыанньа уларыйда. 1995 с. Б.Н. Ельцин Ыйааҕын кэнниттэн билиэҥҥэ уонна арҕаа дойдуларга кыһалаҥ үлэлэргэ сылдьыбыттар бары сэрии кыттыылаахтарын (бэтэрээннэрин) быһыытынан билиниллибиттэрэ. Билиэҥҥэ сылдьыбыт биир дойдулаахтарбыт 1985 с. (Кыайыы 40-с сылыттан) 1995 с. диэри араас докумуоннары хомуйан сэрии бэтэрээннэринэн буолбуттара, социальнай чэпчэтиилэринэн туһанар кыахтаммыттара. Билигин РФ оборонаҕа министиэристибэ бэйэтэ билиэннэйдэр уонна сураҕа суох сүппүттэр тустарынан араас докумуоннары бэчээттиир уонна аналлаах электроннай сайтарга таһаарар буолла. Онон билиэҥҥэ сылдьыбыт биир дойдулаахтарбыт тустарынан билэр кыахтанныбыт.
Билигин Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Улуу Кыайыы 80-с сылын көрсө тэрээһин уонна бэлэмнэнии үлэлэр саҕаланнылар. Онон сибээстээн СӨ Бырабыыталыстыбата үбүлээн таһаарыахтаах кинигэтигэр – альбомҥа уопсастыбаннас көрдөһүүтүнэн билиэҥҥэ сылдьыбыт уонна Байыаннай трибуналларынан сууттаммыт уонна реабилитацияламмыт саха саллааттарын туһунан кыракый матырыйааллары (о.э. испииһэктэри) киллэриэххэ сөп диэн эрэннэрдилэр. Маны таһынан Саха сирин олохтоохторун сэриигэ кыттыыларын туһунан сорох мөккүөрдэри эмиэ уопсастыбаннас көмөтүнэн быһаарарга кыһаллыҥ диэтилэр.
Онон, нэһилиэктэр уонна улуустар салайааччыларыттан, музейдар уонна архыыптар үлэһиттэриттэн, кыраайы үөрэтээччилэртэн манныктары көрдөһөбүт:
1). 1941-1944 сс. уонна 1945 с. Аармыйаҕа ыҥырыы туһунан бэбиэскэлэр биир эмэ ыалга, архыыптарга уонна музейдарга хаалбыт (баар) буолуохтарын сөп. Билиҥҥэ диэри биир да кинигэҕэ бэбиэскэлэр докумуон быһыытынан суохтар;
2). Билиэҥҥэ түбэһэн омук дойдуларыгар өлбүт, дойдуларыгар төннүбүт, концлааҕыртан босхоломмут билиэннэйдэр – биһиги биир дойдулаахтарбыт туһунан нэһилиэктэринэн (улуустарынан) испииһэктэр наадалар. Бу дьоннорбут ааттара-суоллара СӨ кинигэтигэр киирэн үйэ-саас тухары хаалыахтара этэ. Бу испииһэктэр билиэннэйдэр уопсай ахсааннарын торумнуурга эмиэ көмөлөһүөхтэрэ этэ;
3). Билигин биллибитинэн, Саха сириттэн сэриигэ ыҥырыллыбыт дьонтон барыта 54 киһи, үксүн былааһы, баартыйаны, салалтаны утары тыллаһан уонна куолулаан – ол аата холуобунай буруйу оҥорон трибуналынан сууттаммыттар бааллар (көр: СӨ Өйдөбүнньүк кинигэтэ, 9-с туом). Кинилэр бары 1989-1992 сс. реабилитацияламмыттара, быйыл тахсыахтаах кинигэҕэ испииһэктэрэ киириэн сөп диэтилэр. Баҕар, улуустарга 1989-1992 сс. иннинэ уонна кэннинэ реабилитацияламмыттар бааллара буолуо – кинилэр испииһэктэрэ эмиэ наадалар;
4). Билиэҥҥэ түбэспит сахалартан аҕыйах киһи билиэнтэн күрээн, концлааҕыртан куотан Европа араас дойдуларыгар тиийбиттэрэ биллэр. Холобура, Амма уола С.С. Иванов Францияҕа тиийэн «Движение Сопротивления» этэрээтигэр киирэн фашистары утары сэриилэспитэ биллэр. Горнай киһитэ Н.И. Сидоров Италияҕа тиийэн бартыһааннар этэрээттэригэр киирэн фашистары утары сэриилэспитэ уонна Бергамо (Милантан 50 км хотугулуу-илии баар) куорат таһыгар кылабыыһаҕа көмүллүбүтэ. Саха биир ыччата Петр Степанов эмиэ Францияҕа көмүллэн сытара иһиллэр. Бу бары дьылҕа хаан ыйааҕынан көмүс уҥуохтара омук дойдуларыгар хаалбыт сахалар эбээт!! Онон кинилэр биографияларын чуолкайдаан эмиэ араас өйдөбүнньүктэргэ киллэриэххэ, кинилэр ааттарын үйэтитиэххэ сөп. Бу ааттаммыт дьонтон ураты омук сиригэр сэриилэспит билиэннэйдэр эмиэ баар буолуохтарын сөп!
Онон нэһилиэктэр уонна улуустар актыбыыстара, кэлин чуолкайдаммыт буоллахтарына, сураҕа суох сүппүттэр, билиэҥҥэ сылдьыбыттар, байыаннай трибуналынан сууттаммыттар уонна омук дойдуларыгар тиийэн фашистары утары сэриилэспит уонна көмүс уҥуохтара онно хаалбыт дьон – 1941-1945 сс. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ ыҥырыллыбыт биир дойдулаахтарбытын үйэтитиигэ көмөлөһүөхтэрэ диэн бигэтик эрэнэбит.
Көрдөһүү сурукпут саха нэһилиэнньэтэ сөбүлээн ааҕар хаһыатыгар «Кыымҥа» тахсыбытын уонна бу бар дьон норуот хаһыата кыраайы үөрэтээччилэргэ мэлдьи көмөлөһөрүн быһыытынан, бары суруктаргытын, биллэриилэргитин баар-суох соҕотох норуот хаһыатын «Кыым» аадырыһыгар ыытаргытыгар көрдөһөбүт.
Николай НИКОЛАЕВ, үлэ бэтэрээнэ, Дьокуускай.