Дэгиттэр талааннаах учуутал

Киһи олоҕун устун айаннаан, идэтин сөпкө таба тайанара – олох биир улахан ситиһиитинэн буолар. Ханнык баҕарар кэмтэн тутулуга суох оҕолору үлэлииргэ үөрэтии элбэх тулу­уру, дьулууру ирдиир. Мин бүгүҥҥү кэпси­ир дьоруойум учуутал буоларга ананан төрөөбүт Галина Иннокентьевна Федо­рова айымньылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьар.

Учуутал улуу нуучча тылын уонна ли­тературатын биридимиэттэрин утум­наахтык үөрэтэрин таһынан үтүмэн элбэх кинигэни ааҕан, муора курдук баай билиитин-көрүүтүн оҕолорго чиҥник иҥэрэр. Кини кыра оҕо эрдэҕиттэн учуу­тал буолар ыра санаатын тус олоҕор ута­лыппакка киллэрбитэ. Оҕо сааһын кэрэ кэмнэрин сэгэтэн көрдөххө, улааппыт, киһи-хара буолбут дьиэлэригэр баар чы­мадааны дуоскаҕа кубулутан, аҕата Ин­нокентий Иннокентьевич атыылаһан аҕалбыт миэлинэн суруйан бооччой­орун олус сөбүлүүрэ. Онтон умсугуйан туран, олоппостору паарта оҥортоон, быраатыгар Робертка оонньуу кэлбит уолаттары Алексеев Эдиги, Гераси­мов Ваняны, Репин Алешаны күннэтэ ис-иһиттэн тууһугуран туран, учуу­тал курдук сананан, мөҕө-мөҕө, арды­гар хайгыы-хайгыы үөрэтэрэ. Аан дой­дуну барытын марайдаабытын көрөн, аҕата ыксаан, дуоска оҥорон үөрдүбүтэ. Оччолорго кырачаан учуутал Галина үөрэнээччитэ Роберт Павлов тэтэрээ­тин олус кыраһыабай буочарынан бэ­рэбиэркэлээн, “5” сыананы туруорбута билигин да баар. Биирдэ ийэтэ хотон­тон киирбитигэр сэрбэллибит кыыһа Галина: «Здравствуйте ребята! Сейчас будет отвечать Алексеев. Встань Алек­сеев», — диэн ыраахтан чоргуйар куолаһа иһиллэрэ. Кыыһа кураанах саалаҕа суос-соҕотоҕун турарын өҥөйөн көрөн, ийэ киһи олус долгуйбуттаах. Ити 1971 с. «0» кылааска үөрэнэ сылдьан, учууталын үтүктэн оҕолору үөрэтээри бэлэмнэнэр быһыыта этэ. Ийэтэ Татьяна Гераси­мовна кыра эрдэҕиттэн диафильмы­нан мульфильм көрдөрө-көрдөрө ыраас куолаһынан, нууччалыыттан сахалыы тута тылбаастаан, ис хоһоонун тиийим­тиэтик кэпсээн биэрэр үгэһин туһанан, кырачаан учуутал үөрэнээччилэригэр «диафильм көрүөхпүт» диэн ньыма­ны туттан үөрэтэрин ыһыктыбатаҕа. Уолаттар кэлин кэһэйэн хаалан, эмиэ эдьиийбит үөрэтэн муҥнуо диэн дьиэ таһынан кэлэн ааһар этилэр. Дьиэлэри­гэр баар улахан библиотекаларын ки­нигэлэрин илдьирийиэр диэри бары дьиэ кэргэнинэн ааҕаллара. Ордук эдьиийэ Степанида уонна убайа Егор утаппыттыы ааҕаллара. Галина саха суруйааччыларыттан Софрон Дани­ловы, Суорун Омоллоону ордорон, сөбүлээн ааҕара. Биирдэ бэһис кылаа­ска үөрэнэ сырыттаҕына театрга «Күн күөрэйиэн иннинэ» драманы туруор­буттарын көрөн баран, олох да кылга­тан көрдөрөллөр эбит диэн хомойо са­наабыттаах. Онно Алексей Архипов, Мэхээлэ Охлопков о.д.а. олус талаанна­ах олохтоох артыыстар оонньообутта­рын билиҥҥэ диэри умнубат.

Аартыгы арыйбыт уһуйааччылар

1970-1971 сс. үөрэх дьылыгар Алексе­евскай оройуоҥҥа бэлэмнэнии кылааһа арыллыбытыгар учуутал буолар бигэ тирэҕи түстээбит маҥнайгы учуута­ла Мария Степановна Андросова­ны күндүтүк саныыр. Учуутала Анна Белина оскуолаҕа Решетников Генаны кытта араас тэрээһиннэри ыыттарара. Иккиэннэрин «Ленин хоһугар» киллэ­рэн, нууччалыы саҥарбыттарын лиэн­тэлээх магнитофоҥҥа уһултаран, бэйэ­лэригэр иһитиннэрэрэ.

Галя Можарова, Ада Слепцова, Лаура Новгородова, Валя Халыева «Дьоҥҥо үөрүүнү бэлэхтээ» диэн сурук­таах пионердар «Доҕордоһуу» ансаам­былларыгар алын кылаастан саҕалаан, тоҕус сыл устата көтүппэккэ сылдьы­быттара. А.Н. Миронова, Д.Ф. Жулева уонна Ф.И. Шарин онус кылааска үөрэнэ сырыттаҕына агитбиригээдэ тэрийэн, литературнай монтажка хоһоон ааҕарга үөрэппиттэрин ылынан, билиҥҥэ диэри үөрэтэр оҕолорун дьаныардаахтык дьа­рыктыыр. Августина Клакинова сөпкө тыынарга дьарыктаан хоһоон аахта­ран, үлэҕэ бэриниилээх, олоххо сата­быллаах, бэйэҕэ ирдэбиллээх уонна бары өттүнэн сайдыылаах буоларга уһуйбута. Орто сүһүөххэ И.И. Василье­ва, үрдүкү кылааска бурятка Л.Б. Вам­пилова үөрэппиттэрэ таах хаалбатаҕа. Кинилэр А. Блок, С. Есенин, А. Ахматова хоһооннорун уобарастаан аахтараллара. Учуутал Галина Иннокентьевна куруук үлэтигэр психолог К.М. Охотина: «Учуу­тал диэн уруогунан эрэ муҥурдаммакка, бары өттүнэн талааннаах киһи буолу­охтаах» диэн эппитин өйүгэр хатаан, «Обучая воспитываем, воспитывая обу­чаем» диэн мээнэҕэ этиллибэтэх тылла­рынан өрүү сирдэтинэр.

Галина Иннокентьевна талбыт идэ­тигэр туттарсан, үрдүк үөрэх кыһатын бүтэрэн, бастакы сылыгар 400 оҕолоох Харбалаах орто оскуолатыгар иитэр үлэ саабыһынан биир сыл үлэлээбитэ. Оч­чолорго дириэктэринэн А.З. Борисов, үөрэх саабыһа Г.Г. Сорова этэ. Сайыҥҥы үс ыйга ЛТО-ҕа оҕолору кытта үлэлээн баран, биир нэдиэлэ сынньаммы­тын кэннэ Ытык Күөллээҕи маҥнайгы оскуолаҕа А.Р. Кулаковскай үлэҕэ ыл­бытын билиҥҥэ диэри махтана саныыр. Бэһис кууруска үөрэнэ сылдьан быра­актыканы ааспыт бастакы аҕа сүбэһитэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх учу­утала Д.Ф. Жулева нуучча тылын эти­гэр-хааныгар иҥэрэн, сэдэх кинигэлэ­ри бэлэхтээн уһуйбутун үөрэ, махтана ахтар. Учуутал уһуйааччыта бэлэхтээбит «Нуучча суруйааччыларын» тус олох­торун кэпсиир кинигэтин билигин да туттар. Уруокка бэлэмнэнэригэр, дакы­лаат суруйарыгар ыала, дьүөгэтэ С.Н. Селляева хайаан да истэн, үлэтин көрөн, куруук сүбэлээн биэрдэҕинэ астынара.

Ситиһии кынаттыыр

Галина Иннокентьевна 1989 сыл­лаахха бастакы үөрэппит 29 оҕолоох кылааһыттан Варя Кулаковская, Жанна Аржакова, Яна Попова, Софида То­варова, Нина Васильева туйгуннук бүтэрэн, иитэр-үөрэтэр хайысха эйгэти­гэр ситиһиилээхтик үлэлии сылдьалла­рынан киэн туттар.

Мэтээлинэн бүтэрэр оҕолор үлэлэрин бэрэбиэркэлиир хамыыһыйаҕа үлэлии сылдьан, Ольга Турнина киһи асты­нар өйтөн үлэни суруйбутун билигин да умнубат. Ордук поэзия эйгэтигэр ыл­ларан, А.С. Пушкин айар үлэтин кэпсии турдаҕына, олус элбэҕи билэрин сөҕөн-махтайан, бэһис кылаас үөрэнээччитэ “Эн Пушкинныын бииргэ үөрэммитиҥ дуо?” диэн ыйыппыт көрүдьүөс түгэнэ баара. Учуутал оҕолорго интэриэһинэй буоллун диэн суруйааччылар олор­бут сирдэрин илэ хараҕынан көрөн, билиитин-көрүүтүн куруук хаҥатар. Ону тэҥэ Ги де Мопассан, А.П. Чехов, А.М. Горькай айымньыларын үөрэтэн, проза ураты алыбыгар ылларбыта.

Үөрэтэр биридимиэтигэр икки сыл субуруччу, 2005 сыллаахха үрүҥ көмүс мэтээлинэн бүтэрбит Люба Эртюкова­та, 102 кыттааччыттан сэттис миэстэ­ни, национальнай оскуолаларга үһүс миэстэни ылан, үчүгэй бэлэмнээҕин бигэргэппитэ. Тохсус кылааска Мичи­лиинэ Андросова литература курдук уустук биридимиэккэ нууччалыы тыл­лаах оҕолор ортолоругар призердаабы­та. Оччолорго биир муҥутуур кыайыы­лаах куорат классическай гимназиятын кыыһа Гончаренко кэнниттэн, кини соҕотох призерунан буолбута чахчыта да үөрүүлээх этэ. Чинчийэр үлэҕэ бэ­лэмнээбит оҕолоруттан Толя Нелу­нов Москуба куоракка ыытыллы­быт «Инникигэ хардыы», Бүтүн Аан дойдутааҕы таһымҥа Валя Попова, Санкт Петербурга Виолетта Другина иккис ми­эстэлэри ылан тураллар. Би­лигин Дьокуускай куоракка Николай Акимовка үлэлии сылдьар Дьулус Николаев уонна Анатолий Нелунов дакылаакка кытыннарбыт учууталларыгар Галина Иннокентьевнаҕа мах­талбыт муҥура суох диэн билинэллэр. Кини­лэр иккиэн «Барҕарыы» национальнай пуонда лауреаттара үрдүк үөрэхтэрин кыһыл ди­пломунан бүтэрбиттэрэ. Бастыҥ учуутал «Ты­ыннаах классика» күрэс саҕаланыаҕыттан оҕолору өрүү бэлэмнээн кытынна­рар. Биир үрдүк сииһиитинэн өрөспүүбүлүкэтээҕи муҥутуур күрэс кыайыылааҕа Никита Григо­рьев «Артек» лааҕыр путевкатынан наҕараадаланан, Бүтүн Арассыыйатааҕы куонкуруска дипломант үрдүк аатын ылбыта. Үчүгэй учуутал дьиҥнээх учуу­таллары иитэн таһаарара саарбаҕа суох. Ол курдук улууска 1 миэстэни ылбыт олимпиаднига Вера Элякова, кылааһын оҕото Яна Попова билигин Дьокуускай­га таһаарыылаахтык учууталлыы сыл­дьаллар.

Ааҕыыга кыра кылаастан утумнаах­тык дьарыктаабыт кылааһын оҕолорун көҕүлээн, «Дьулусхан» диэн бөлөх тэ­рийбитин билбэт киһи суоҕа буолуо. Уус-уран ааҕыыга Аина Федорованы «Хотугу сулус» лауреатыгар тиийэ үүннэрбитэ. Баайаҕа олоҥхоһута Гриша Дедюкин аан маҥнай Майа оройуонугар ыытыл­лыбыт «Ходуулап ааҕыыларыгар» үс бастыҥ иһигэр киирэн, лауреат аатын ылыан ылбыта. Кини А.И. Софро­нов — Алампа «Саха омук» хоһоонун ааҕан, Саха сирин көмүс пуондатыгар үйэтитиллибитэ. Сэттис кылааһын уо­латтара икки тылынан ааҕаннар, «Хотугу сулус» лауреаттарынан ааттаммытта­ра. Эдэр кэллиэгэтин кытта Лалита Саввиналыын Пекин — Шанхай айан­наан, Бүтүн Аан дойдутааҕы «Жемчу­жина Востока» бэстибээлгэ М. Горькай «Песня о буревестнике» айымньытын П.А. Ойуунускай тылбааһынан саха­лыы ааҕан, дипломант буолбуттара. Кэлин Александра Федоровалыын торумнаһан, кыргыттары аахтарыахха диэн «Родник» бөлөҕү тэрийэн, араас таһымнаах куонкурустарга көхтөөхтүк кытыннараллар. Эдэр испэсэлиискэ история учуутала Василиса Бурна­шева «век живи, век учись» диэн эппи­тин тутуһан, куруутун саҥа ньымала­ры баһылаан, араас технологиялары туһанан, талаана өссө таһымнаан, ай­ымньылаахтык үлэлиир. Икки үйэ кир­биитигэр сөп түбэһиннэрэн бастыҥ учу­утал остуоруйаҕа буоларын кэриэтэ үтүө санаа кыайыылаах тахсарын туһугар туруулаһар, олоххо чиҥник турар, үөрэх эйгэтигэр кимиэллээхтик айар-тутар.

Филология билимин кандидата Н.И. Бугаев: «Суруксут оҕоттон дьоһун киһи үүнэн тахсарыгар үлэлэһиэхтээхпит», — диэн бэлиэтээбитин бигэтик ылыммыт, дьон-сэргэ ытыктабылын ылбыт, оҕо-аймах сөбүлүүр учуутала Галина Инно­кентьевна олох үөһүгэр инники күөҥҥэ айа-тута үлэлии сылдьар.

Оксана АНДРОСОВА — САНДААРА.