Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии саҕаламмытын кэнниттэн, фрону аһынан – үөлүнэн хааччыйар инниттэн, 1942 сыл тохсунньу 6 күнүгэр ССРС Правительствота уонна БСК (б) Киин Комитета «Сибиир өрүстэригэр уонна Дальнай Востокка балыгы бултааһыны сайыннарыы» диэн холбоһуктаах уурааҕы ылыммыттара. Бу уураахха олоҕуран балык промышленноһа сайдыбыт сирдэриттэн балык промышленноһын элбэх специалистара Саха сиригэр ыытыллыбыттара. Кинилэр сүрүн соруктарынан Саха сирин өрүстэригэр балыгы бултааһыны тэрийии уонна сайыннарыы, Сэриилэһэр Аармыйаны уонна оборона предприятиеларын рабочайдарын балыгынан хааччыйыы буолбута. Бу уурааҕынан сирдэтэн 1942 сыл олунньу 9 күнүгэр партия Саха сиринээҕи комитетын уурааҕа тахсыбыта. Саха сиригэр 4 саҥа балык собуотун аһарга уонна 34 балык булдунан дьарыктанар аналлаах холкуостары тэрийэргэ быһаарбыта. Бу уурааҕы толорор инниттэн Дьокуускай куораттан уонна өрөспүүбүлүкэ үгүс оройуоннарыттан 1149 рабочайдар уонна сулууспалаахтар, 3 тыһыынча кэриҥэ холкуостаахтар, 376 оскуоланы уонна училищены бүтэрбит үөрэнээччилэр хомуллан балык бултааһыныгар ыытыллыбыттара. Дойду арҕаа уобаластарыттан 6 тыһыынча кэриҥэ спецпереселенецтэр (финнэр, латыштар, литовецтар, немецтэр уо.д.а. омуктар бэрэстэбиитэллэрэ) балык бултааһыныгар үүрүллэн Саха сиригэр кэлбиттэрэ.
Партия обкомун бюротун балаҕан ыйын 6 күнүнээҕи 1942 сыл уурааҕынан Чурапчы оройуонун 41 холкуоһа, барыта — 1169 хаһаайыстыба, 4988 киһи Кэбээйи, Эдьигээн, Булуҥ оройуоннарыгар балык бултааһыныгар ыытыллыбыттара. Көһүү содулугар ити оройуоннарга 2 тыһыынчаттан тахса киһи хоргуйан өлбүтэ. Бу – саха норуотун алдьархайа этэ.
Учуонай Николай Степанович Николаев “Мэҥэ Алдан: Томпо улууһа – Дьокуускай: Бичик, 2011” кинигэтигэр бэлиэтээбитэ: «Обком бюротун уурааҕын кэнниттэн 1941 с. Охотскай Перевозка аһыллыбыт Алданнааҕы балык собуота көһөрүллэн, Мэҥэ Алдан нэһилиэгэр, «Сырдаабыт» холкуос сиригэр – уотугар, «Бүгүйэх» ферматыттан чугас Сайылык диэн Алдан өрүс үрдүгэр баар сиргэ олохсуйбута. Холкуос быалаах сирин балык собуотугар биэрии туһунан Таатта оройуоннааҕы Сэбиэтин ситэриилээх комитетын 1942 сыл балаҕан ыйын 19 күнүнээҕи уурааҕа тахсыбыта (СР НА, ф.52, оп.20, д.116, л.4, 8).
Онон 1942 сылтан саҕалаан Алдан өрүс биэрэгэр балык собуота уонна кини үлэһиттэрэ олорор оччотооҕу кэмҥэ улахан соҕус Рыбзавод диэн саҥа бөһүөлэк тэриллибитэ. Бөһүөлэк нэһилиэнньэтэ 150 – 200 киһиэхэ тиийэ сылдьыбыта. Сэрии кэмэ буолан специалистар кэлэ – бара, уларыйа тураллара.
Үлэ итинник тэрээһининэн барбыт буолан, балыгы бултааһын государство булгуччу толоруллуохтаах сорудаҕын быһыытынан Таатта оройуонун холкуостарыгар сүктэриллибитэ, холкуостар эбээһинэстэрэ буолбута. 1942 сыл бүтүүтүгэр балык булдунан дьарыктанар артыаллар устааптарын ылынан оройуон 4 холкуоһа — «Сырдаабыт»(Мэҥэ Алдан нэһилиэгэ), «Сайдыы» (Ыҥаа нэһилиэгэ), «Кыһыл Алдан» (II Алдан нэһилиэгэ, Охотскай Перевоз утарыта баар сир) уонна «Төрүттэнии»(Хара Алдан нэһилиэгэ) балыгы бултааһынынан дьарыктанар идэтийбит хаһаайыстыбалар буолбуттара. Маны таһынан балыгы бултаан собуокка туттарарга Алдан уонна Амма сүнньүлэригэр олорор холкуостар 10 – чалыы киһилээх биригээдэлэри сайын уонна кыһын туруоран үлэлэтэллэрэ (СР НА, ф.52, оп.20, д.230, л.55) ».
Учуонайдар Егор Гаврильевич Винокуров, Василий Васильевич Винокуров, учуутал Дмитрий Матвеевич Стрекаловскай «Хара Алдан: Таатта улууһа.- Дьокуускай: Бичик, 2011» кинигэлэригэр суруллар: «1942 сыл күһүөрү сайын Таатта оройуонугар Хара Алдан нэһилиэгэр 100 –кэ тиийбэт хаһаайыстыбалаах «Төрүттэнии» диэн тыа хаһаайыстыбатын холкуоһун фрону балыгынан хааччыйар сыалтан балык артыалыгар уларытан тэрийбиттэрэ. Саҥа тэриллибит балык артыалын председателинэн Афанасьев Семен Данилович I талыллыбыта. Председатели солбуйааччынан Старостин Василий Данилович, онтон бухгалтерынан Новгородов Афанасий Григорьевич үлэлээбиттэрэ.
Райсовет дьаһалынан, «Ворошилов» , «Саҥа олох», «Трудовой», «Бэрээйи күүһэ», «Лыппа» холкуостарга 400 тахса ынах сүөһүбүтүн туох да төлөбүрэ суох буор босхо биэрбиппит.
1942 сыллаахха күһүн 36 тонна собону Арҕаа (Хаҕыр) бултаан рыбзаводка туттарбыппыт. Кыһын Мохсоҕоллоох, Кыыртаах харгыларыгар балыктаан 43 тонна сыалыһары ылбыппыт».
Балык артыалын 1953 – 1958 сс. председателэ Иннокентий Иванович Винокуров кэпсиир : «Хара Алдаҥҥа балык бултааһына кэнники сылларга улам мөлтөөн испитэ. Ол биричиинэлэринэн буолаллар этэ: бастакытынан, миэстэтигэр икки сылга биирдэ эрэ балык таһаарыылаахтык бултатар баҕайыта, иккиһинэн, 15 -20 гектар иэннээх үчүгэйдик собо балык төрүүр – ууһуур күөллэрэ суохтара, үсүһүнэн, холкуос бултуур сиригэр, Алдан өрүскэ, балык үчүгэйдик тохтуур — үөскүүр табыгастаах, улахан кумахтара – хомолоро суоҕа, төрдүһүнэн,сааскы халаан уутугар балык өксөйөр туора таас үрэхтэр аҕыйахтара.
Бараайы диэн Алдаҥҥа түһэр таас үрэхтэн быһыттаан 4 – 6 тонна тойон балыгы уонна быйыты бултуур этибит. Илин уонна Арҕаа Хараадыкы диэн үрэхтэртэн сыл устатыгар 3 – 4 тонна дьарҕааны тутарбыт. Онон кэнники сылларга миэстэтигэр сыл устатыгар 30 – ча тонна балыгы бултуур буолбуппут.
Онтон балыгы бултааһын былаана сылтан сыл үрдүү турар этэ. 1946 — 1948 сылларга «Төрүттэнии» холкуос балыксыттара Кэбээйигэ баран балыктаабыттара. Ити бадаһыанньаттан олуйтаран, ыраах Лена төрдүгэр хас сылын аайы киирэн балыктыырга күһэллибиппит. Кэлин санаатахха, сэрии кыһалҕалаах, ыарахан, ыктарыылаах кэмигэр буолан ханнык да экономическай ааҕыы — суоттааһын, кэскиллээх былааннааһын диэн суох эбит. Ол кэмҥэ айылҕа харыстабыла, балыктааһын быраабылата эҥин диэн суох этэ. Кэлин Булуҥҥа үлэлиир кэмнэрбэр ити боппуруостар сүрдээх сытыытык турар этилэр ».
ХАҺЫАТ САҺАРБЫТ СИРЭЙДЭРИНЭН
1943 с. олунньуга Хара Алдаҥҥа фрону уонна тыылы аһылыгынан хааччыйар аналлаах балык артыала тэриллибитэ. Артыал 21 өрүс, 11 үрэх туулаах, 15 илимнээх, 5 бэрэмээттээх, 2 муҥхалаах этэ. Балык бултааһыныгар 18 –тан 50 –гпр диэри саастаах байыаннай эбээһинэстээх дьон үлэлииллэрэ. Биригэдьиирдэринэн Самсонов А.Г., Старостин Е.Г,, Старостин Н.Г., Новгородов Д.И. үлэлииллэрэ. Үлэ ыарахан этэ. Хара Алдантан 4 -5 көс ыраах баар «Ньээкийэнэн», «Буруо көтүппүтүнэн» тэлэһийэн балыктаан, бултарын Дириҥ Борууга турар балык заводугар туттараллара, сылга 60 тонна балык бултаныахтааҕын быдан аһара толороллоро.
Коммунист.- 1985.- Бэс ыйын 27 күнэ . – 77 №.
Хара Алдан нэһилиэгин бастыҥ булчуттара төрдүс кварталлаах түүлээх бултааһынын былаанын кыайыылаахтык толордулар: Винокуров И.В. 2168 солк., Новгородов Г.И. 1680 солк., Новгородов Н.В. 1679 солк. суумалааҕы бултаан государствоҕа туттардылар.
Коммунист.- 1941.- Олунньу 27 күнэ. – 16 №.
Хара Алдан нэһилиэгин сулууспалаахтарын инициативатынан тэриллибит 14 киһилээх хамаанда воскресникка тахсыбыта.
Воскресник кыттыылаахтара күнү быһа молотилканан бурдук астааһыныгар үлэлээтилэр. Кинилэр барыта 24 центнер бурдугу астаатылар. Астаммыт бурдуктан 21, 35 центнер сиэмэ ыраастанан, государствоҕа туттарылынна, онон график 100 % толорулунна.
Коммунист.- 1941.- Балаҕан ыйын 15 күнэ.- 68 №.
Хара Алдан нэһилиэгин “Төрүттэнии” холкуос холкуостаахтара 1942 с. нолуок эттэрин 90% толордулар. Бу холобур оройуон бары холкуостарыгар бастыҥ көрдөрүү буолуохтаах.
Коммунист. – 1942. От ыйын 18 күнэ. – 47 №.
САССР XX сыла туолуутугар социалистическай тутууга уһулуччу үтүөлээхтэрин иһин райсовет уурааҕынан «Коммунист» хаһыакка тэриллибит бочуот юбилейнай дуоскатыгар маннык бастыҥ дьоннор киллэрилиннилэр:
Түүлээх бултааһынын бастыҥнара
Винокуров Иннокентий Васильевич — Хара Алдан «Төрүттэнии» холкуос чилиэнэ. Кини 1941 – 42 сылларга 4086 солк. суумалаах түүлээҕи бултаан, былаанын 267% толордо.
Новгородов Григорий Иванович – Хара Алдан «Төрүттэнии» холкуос чилиэнэ. Кини 1941 – 42 сылларга 4704 солк. суумалаах түүлээҕи бултаан былаанын 271 % толордо.
Коммунист. – 1942. Балаҕан ыйын 6 күнэ. – 60 №.
«Төрүттэнии» холкуос Старостин М.Г. балыгы бултуур 20 – чэ киһилээх биригээдэтэ аҕыйах хонук иһигэр муҥханан 30 центнер собону ыллылар уонна государствоҕа туттардылар.
Коммунист.- 1942.- Ахсынньы 3 күнэ. – 86 №.
Хара Алдан балыксыттара 13 киһилээх 2 биригээдэлэрэ буолан баран, нь эрэ быһыты оҥорон, 4 тууну уктулар.
Коммунист .- 1942. – Ахсынньы 24 күнэ. — 92 №.
Хара Алдан “Төрүттэнии” холкуос быйыл сааскыттан ыла балыгы бултуур артыалга кубулутуллубута. Бу артыалга председателинэн коммунист Винокуров В. үлэлиир. Артыал балыксыттара сааскы уонна сайыҥҥы балык бултааһыныгар үчүгэйдик бэлэмнэннилэр.
Артыалга барыта 21 улахан Алдан туулара, 11 үрэх туулара, 15 илим, 50-нуу күрүчүөктээх 5 бэрэмээт, 2 муҥха, о.д.а. бултуур тэриллэр бааллар. Икки күҥҥэ балыктаан 110 кг балык ылылынна.
Коммунист. – 1943.- Бэс ыйын 2 күнэ.- 36 №.
Балыгы бултуур «Төрүттэнии» артыал 6 суол сиргэ 2700 миэтэрэ усталаах быһыты быспыта. Ити быһыттарга 26 өксөөн тууларын укпута, ону таһынан 1000 миэтэрэ усталаах 11 суол илими Алдан балыктаах хомолоругар үтэр. Биир күн 120 устуука сыалыһары эбэтэр ортотунан 960 килограмм балыгы ыллылар.
«Төрүттэнии» артыал тохсунньу ый бастакы аҥарыгар 14860 килограмм балыгы бултаан, ыйдааҕы былаанын 575 % толордо, эбэтэр 766 буут балыгы былааны таһынан бултаан биэрдилэр.
«Төрүттэнии» артыалга Старостин Н.Г. (2 № биригээдэ биригэдьиирэ), Самсонов А.Г. (3 № биригээдэ биригэдьиирэ) уонна биригээдэ балыксыттара Новгородов Д., Винокуров В., Старостин Е., Винокуров Е. Уо.д.а. муус үлэтигэр нуормаларын куруутун 150 – 175 % толорон иһээччилэр үүннүлэр.
Коммунист.- 1944. – Тохсунньу 21 күнэ. – 3 №.
Балык бултааһынын тохсунньутааҕы былаанын ситиһиилээхтик толорбут уонна оройуон балыксыттарын социалистическай куоталаһыыларыгар бэйэлэрин ылыммыт эбэһээтэлистибэлэрин кыайыылаахтык толорбут балыксыт артыаллар Бочуот дуоскатыгар таһаарыллаллар:
Хара Алдан нэһилиэгин (Совет председателэ Старостин П.М.), «Төрүттэнии» балыксыт артыал (председатель Старостин В.Д.) балык бултааһынын 1944 с. тохсунньутааҕы сорудаҕын болдьоҕун иннинэ 576 % толорбут, 900 буут бастыҥ сортаах балыгы туттарбыт.
Коммунист.- 1944.- Тохсунньу 28 күнэ.- 4 №.
Түмүктээн эттэххэ, Хара Алдан дьоно — сэргэтэ, «Төрүттэнии» балык артыала 1958 сылга үлэтин тохтотуор диэри балык бултааһыныгар тиргиччи, тигинэччи үлэлээбиттэрэ, Улуу Кыайыы өрөгөйдүүрүн туһугар көмүс көлөһүннэрин тохпуттара. Ол эрээри хомойуох иһин, холкуостаахтар барахсаттар дьулуурдаах үлэлэрэ ханнык даҕаны наҕараадаларынан бэлиэтэммэккэ хаалбыта, биир даҕаны киһи уордьаҥҥа, мэтээлгэ да тиксибэтэҕэ.
Винокуров Егор Гаврильевич, философия наукатын кандидата, доцент.