Кириллиннэр — учуутал аймах

Киһи киэнэ килбиэннэрэ,
Кириилиннэр учууталлар-
Кэрэ дьоннор сиэннэрэ,
Оҕолоро буолаллар.
Үөрэтэллэр, үүннэрэллэр
Үтүө санаа сулустаах
Көҥүл дуолга көтүтэллэр
Сайдар, кыайар соруктаах.

 

Таатта улууһун биир саамай улахан педагогическай династиятынан учуутал Кириллиннэр буолаллар. Династия төрүттээччилэрэ — Саха АССР үтүөлээх   учуутала, Улуу Аҕа дойдутун сэриитин бэтэрээнэ Тимофей Петрович Кириллин уонна кини кэргэнэ Павлова Прасковья Аммосовна. Бу династия иһигэр эһээ Түмэппий оҕолоруттан сиэннэриттэн ураты кини быраатын Бүөтүр оҕолоро, сиэннэрэ киирэллэр. Династиябытыгар ордук чуолаан алын сүһүөх оскуола учууталлара элбэхтэр. Ол мээнэҕэ буолбатах. Эһээбит барахсан начаалынай оскуола учуутала этэ. Билигин Таатта  улууһун бастыҥ учууталлара  Баева Феврония Петровна, Элякова Вера Васильевна династия киэн туттар сулустара буолаллар. Федорова Елена Васильевна Дьокуускай куоракка кырачаан дьону ааҕа-суруйа, суоттуу үөрэтэр. Холкутунан, үлэһит үтүө майгытынан эһээтигэр олус майгынныыр. Сүүрбэччэ сыл анараа өттүгэр эһээбит ыра санаата туолбута. Династиябытыгар кэрэ кийиит кыыс, музыка учуутала Светлана Николаевна Кириллина киирбитэ. Билигин кини Нерюнгри музыкальнай оскуолатын биир бастыҥ учууталынан буолар. Математиктар, физиктэр салаалара династиябытыгар биир туспа кэрэхсэбиллээх. Мин аҕам, математика уонна информатика учуутала Алексеев Эрнст Александрович, эдьиийим Татьяна Петровна, балтыларым Нарыйаана Михайловна, Татьяна Матвеевна, кийиит кыыс Уйгулаана Васильевна Мончурина. Биллэн турар,  династия саамай ытыктанар дьонноро ийэм, нуучча тылын уонна литературатын учуутала Алексеева Светлана Тимофеевна уонна эдьиийим саха тылын уонна литературатын, төрүт культура учуутала Саввина Галина Тимофеевна. Күн бүгүн Туора  Күөл орто оскуолатыгар эһээбит суолун салҕаан мин балтыбынаан психолог-педагог идэлээх Сардаана Васильевна Чупровалыын үлэлии сылдьабыт.

Биһиги эһэбит  Түмэппий Бөтүрүөбүс чулуу дьоннор үөскээн үүнэн тахсыбыт сирдэриттэн Чөркөөхтөн төрүттээх. Өксөкүлээх Өлөксөйгө ат самыытыгар олорсон оскуолаҕа үөрэнэ барбыт түгэннээх эбит. Билигин кэлэн тугу да ыйыталаспатахпыттан, ирэ-хоро кэпсэппэтэхпиттэн кэмсинэбин. Тимофей Петрович Дьиэбэгэнэ диэн алааска күн сирин көрөн,  борбуйун көтөхпүт. Кыра эрдэхпитинэ эһэбит миигин уонна Мончурина Марианна Григорьевнаны, Марыышканы, улахан сиэннэри, матассыыкылынан төрүт сиригэр хаста да илдьэ сылдьыбыта. Оччолорго балаҕаннара өссө да турара. Көмүлүөк оһох моччооруччу сыбаныллара.  Бурдук тардар суоруна кытта баарын өйдүүбүн.
Эһээбит дьоллоох  дьылҕатыгар саамай улахан оруоллаах, биллэн турар, эбээбит Прасковья Аммосовна. Прасковья Аммосовна аҕата Аммос Павлов Таатта улууһун биллэр ууһа этэ. Киниэхэ  Иван Васильевич Попов бэйэтин хартыынатын бэлэхтээбит эбит. Хос эһээбит Дьокуускай куоракка элбэх дьиэни-уоту туппут эбит. Ону үчүгэйдик чинчийбиппит буоллар кэрэхсэбиллээх хартыына тахсыа эбит. Бэйэтэ саҥата-иҥэтэ суох киһи сиэринэн олох кэпсээбэт эбит. Эбээ үгүс сыл тухары Туора Күөлгэ детсад сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Павловтар бэйэтэ туспа ураты суоллаах династиялар. Саха АССР үтүөлээх учууталлара Павлова Елена Аммосовна (Ытык Күөл), Павлов Гаврил Аммосович (Томпо, Кириэс-Халдьаайы). Билигин оҕо уһуйааныгар ситиһиилээхтик үлэлии сылдьаллар Дьокуускай куоракка балтым Иванна Эрнстовна Алексеева, Туора Күөлгэ тастыҥ балтым Снежанна Ивановна Хаптагаева. Ытыктыыр саҥаспыт Павлова Александра Васильевна, киэргэппэккэ эттэххэ, оскуола иннинээҕи саастаах оҕолору иитиигэ биллэр-көстөр ураты суолу хаалларбыт талааннаах  педагог.  Ол курдук династия быһыытынан төһө да бэлиэтэммэтэх да буоллар, бэрт кэрэхсэбиллээх суоллаах-иистээх учууталлар, иитээччилэр Паловтар аймахтар ортолоругар военрук идэлээх үтүөкэннээх учуутал абаҕабын Павлов Иван Ивановиһы, кини уолун, бырааппын, эдэр чаҕылхай учуонай, СВФУ преподавателэ, биология билимин кандидата Павлов Иван Ивановиһы, эдьиийбин хореограф учуутал Андросова Маргарита Спиридоновнаны, балтыбын саха тылын уонна литературатын учуутала Гуляева Алина Ивановнаны ааттыахпын баҕарабын.

Эбээбит  дьиҥ чахчы саха үтүө  хотуна этэ.  Сатаабатаҕа, кыайбатаҕа диэн суоҕа. Кэргэнин ыарахан ыарыы кэнниттэн көрөн-истэн атаҕар туруорбута. Эдэригэр, Гуляев Иван Аммосович ахтарынан, олус кэрэ мөссүөннээх эбит. Такымынан охсуллар хара долгун суһуохтаах, унаарыччы  көрбүт   хара тырым харахтаах, чочуйан оҥорбут курдук муннулаах, обуйук уостаах. Эһээбит кэпсиир этэ: «Ыраахтан көрөн таптаабытым. Биирдэ сылайан остуолга умса түһэн, утуйан хаалбыт этэ. Ону суһуоҕуттан сыллаан ылбытым». Эбээлээх эһэм бэйэ-бэйэлэрин дириҥник таптыыллара, ытыктыыллара. Олох кырдьыахтарыгар диэри, чэйдии олорон оонньоһордуу, хаадьылаһан кэпсэтэллэрин сөбүлүүллэрэ. Биһиги эбээбит остуоруйатын истэн, кини бэриинэтигэр төкүнүйэн, бирээнньигин, бэлимиэнин, суоратын сиэн, кымыһын, быырпаҕын иһэн улааппыппыт. Эбээбитин тула олорон «Хотугу Сулус» сурунаалы ааҕарын истэрбитин олус таптыыр этибит. Устудьуоннуу сылдьан дьиэбэр каникулларга кэлэрбэр, эбэм барахсан сүөгэйгэ буспут соболоох, көбүөрдээх лэппиэскэлээх  көрсөрө. Кини тикпит куобах суорҕанынан  өргө диэри саптан утуйбутум. Эбэм салайыытынан 4-5 кылааска үөрэнэр кырачаан кыыс дьэдьэн барыанньа оҥорорго үөрэммитим. Ол барыанньабын Ньурбатааҕы эбээбэр Александра Николаевнаҕа кэһии оҥорон ыыппыппын өйдүүбүн. Сарсыарда уһуктан баран эбэм барахсан биһилэҕэ, күөрчэх оҥороругар ытыкка охсуллан тыһыргыырын истэрбин олус сөбүлүүрүм.
Эһээбит Түмэппий Бөтүрүөбүс, кыратык да киэргэппэккэ эттэххэ, эҥкилэ суох кырдьыксыт, сэмэй, олус ыраас киһи этэ. Кини бүттүүн олоҕун барытын иккис төрөөбүт дойду оҥостубут Туора Күөлүн сайдыытыгар уурбута. Биһиги эһээбит курдук дьоннору урут пионердар — саҥаны арыйааччылар дииллэрэ. Туора Күөлгэ оскуола аһыллыытын туоруорсубут киһи — биһиги эһэбит. Нэһилиэк историятын эмиэ кини суруйан саҕалаабыта. Оскуола иһинэн тыыннах муннугу үлэлэппитэ. Оҕолордуун оҕуруокка подсолнухтан саҕалаан, араас оҕуруот аһы олордоллоро. Кириллиннэр дьиэ кэргэн киэҥ тэлгэһэлэригэр нэһилиэккэ бастакынан баанньык тутуллубута, теплицалар баар буолбуттара. Хортуоскаларын, оҕурсууларын, помидордарын эһэлээх эбэм дьоҥҥо бэрсэр идэлээхтэр. Элбэх киһи кууллаах кэлэн, күндүлэнэн баралларын өйдүүбүн. Эһээбит Алексеевскай оройуоннарга хаалыылаах оскуолалары өрө тарда элбэхтэ айаҥҥа сылдьара. Араас төгүрүк, кыра, үс муннук, эргийэр, хамныыр дуоска бөҕөтүн оҥороро. Таблицалар, хартыыналар тустарынан киһи этэ да барбат! И.И. Каратаев диэн учуонай, элбэх учебник ааптара тахсан, эһээ Түмэппий үөрэтэр ньыматын чинчийэн, урокка сылдьан, былааннарын үөрэтэн, сурук бөҕөнү сурунан барбыта. Эһээбит билиитинэн-көрүүтүнэн сиэдэрэйдик үллэстэрэ. Онтон бэйэтэ биллэрин-көстөрүн сөбүлээбэт этэ. 1964 сыллаахха эһээ Түмэппий «Саха Букубаарын» уонна  «Төрөөбүт тыл» учуобунньугун рецензиялыыр улахан үлэни оҥорбута.
Үөрэтэр оҕолорун эһээ Түмэппий истиҥник таптыыра. Кинилэргэ анаан Эбэ ортотугар баар кыракый хатыҥнардаах арыыга уонна күөл уҥуор баар тыаҕа кылаас оҥорбута. Ол кылааска дуоска, паарталар барыта бааллара.  Күһүн саас «Ирбис» матассыыкылынан үөрэнээччилэрин тиэйэн, тыатааҕы кылаастарыгар үөрэнэ бараллара. Тыыга олорон арыыларыгар баар оскуолаларыгар усталлара. Саҥа Дьылга үөрэнээччилэригэр анаан Түмэппий Бөтүрүөбүс улахан бырааһынньык тэрийэрэ. Сүүс түбүк быыһыгар эбээбитинээн оонньуур бөҕө оҥороллор эбит. Ийэбит кэпсииринэн, бырааһынньык кэннэ, харыйа оонньуурдарын оҕолорго   өйдөбүнньүк курдук биэрэн ыытара үһү. Үөрэнээччилэрэ долгуйа ахталларынан, эһээбит улуу Москуба куоракка бииргэ сэрии уотун ааспыт табаарыстарын кытта көрсүһэ барара. Кэлэригэр үөрэнээччилэригэр хайаан да харандаас, лента, уруучука, компас, кэмпиэт кэһиилээх буолар эбит.

   

   
Кэлин сылларга, пенсияҕа тахсыан иннинэ эһээ Түмэппий  таксидермиянан – чуучула оҥоруунан дьарыктаммыта. Биирдэ хапкааҥҥа хаптарбыт кырынааһы киллэрэн чуучула оҥорон, таас хоруопкаҕа укпутун өйдүүбүн. Ол эһээбит чуучулаларын ортотугар хаххантан саҕалаан саһылга тиийэ бааллара.
Эһээбит хойукка диэри чороччу улаатан эрэр уолу  санатан, кулуһуннуу көнө уҥуохтаах, дьарамай, ыас  хара баттахтаах  этэ. Өрүү эрчимнээхтик хаамара, чэпчэкитик  үс үүттээх күрүө нөҥүө ойон тэлээрэрэ. Дьыл хайа да кэмигэр куруук үлэ үөһүгэр сылдьара. Кыһынын хотоҥҥо сүөһүлэрин көрөрө, киэҥ тэлгэһэ  хаарын бэйэтэ күрдьэрэ, сааһын бултуура, сайынынын оттуура. Уһун күн устата булгуччу, үлэтин наардаан, быыс булан кинигэ,  хаһыат ааҕара, сиэннэрин кытта дьарыктанара. Олус чэнчис этэ. Хотонугар кытта суунар муннуктааҕа. Биһигиттэн илии суунарбытын өрүү ирдиирэ. Араас илиигэр баар микроб ойуулардаах сурунаал илиистэрин куруук илдьэ сылдьара.

 

 

 

Эһээбит, бэйэтин кэмигэр уот хомунньуус, биһигини, бастакы кыыс сиэннэрин уонна аҕабынан эдьиийим Павлова Изабелла Александровна кыргыттарын Жанналаах Шурочканы барышнялар, диэн ааттыыра. Уһун күнү быһа ити тыл иһиллэрэ, хатыланара: «Барышня итинник гыммат. Барышня маннык олорбот, хаампат», — диэн. Билигин сороҕор  сонньуйабын: «Эһэм  көрөрө буоллар, өрүү бүрүүкэлээх сылдьарбын, сөбүлүө суоҕа этэ», «Барышня хаамара-сиимэрэ, туттара – барыта ураты буолуохтаах. Бүрүүкэ кэтэҥҥит походкаҕытын алдьатаҕыт», — диэхтиирэ. Эбээбитинээн иккиэн тылбытын-өспүтүн, тутта-хапта сылдьарбытын барытын чочуйаллара. Хайа эрэ биир  ыалдьыт: «Институт  благородных девиц», — диэн күлбүттээҕэ. Эһээбит, бэл диэтэр, «Кыыс оҕо сирэйэ маҥан, сырдык буолуохтаах», — диэн суоратынан сотторо үөрэтэрэ. «Күн уотуттан тордох курдук хара сирэйдэниэххит. Үчүгэйдик сууна сылдьыҥ!» — диэн сүбэлиирэ. Туора дьон кэллэхтэринэ, биҺиги  тута түгэх хосторго саһарбыт. Хаһан да, кыра эрдэхпититтэн, кэлбиппитин-барбыппытын, солуута суох саҥарбыппытын өйдөөбөппүн. Итинник кимиэхэ да сэлээннэммэккэ, илэ-сала көппөккө, үтүрүспэккэ-хабырыспакка, аалыҥнаабакка, анньыспакка, арыый туспа сылдьан, биллэ-көстө сатаабакка олох олоро үөрэппиттэригэр билигин эһээбэр уонна эбээбэр махтанабын. «Бэйэҕин атын киһини курдук туораттан көрө үөрэн. Оччоҕо туох хараҕы ааларын, мөкүтүк көстөрүн өйдүөҕүҥ!» — диэн санатара. Бу санаатахха, саамай эһээбиттэн мөҕүллэр мөҕүллүүм диэн, дьиэ үрдүгэр кырыысаҕа тахсан кини учууталлаабыт малларын ыһарбыттан уонна ампаарга эргэ кинигэлэри бэрийэ өр олорорбуттан  этэ. Барытын сиэтэн илдьэн хомуйтарара.
Биирдэ утуйа сыттахпына киэһээ хойут, уһугуннаран үөһээ кырыысаҕа таһаарбыта. Ытааһыннаах игин этэ да, иитии биир суолталаах көрүҥэ эбит: сыыһаҕын уталыппакка көннөрүөхтээххин, бэйэҕин бэрээдэктэниэхтээххин.
Эһээбитин кытта балтыбынаан Маришкалыын бииргэ кустуур, дурдаҕа хонор, балыктыыр этибит. Көрүдьүөһэ диэн, биһигини утутаары бэйэтин аатырбыт улахан кус түүтэ сыттыгын илдьэ барара. Киэһээ дэлби үллүйэрэ, сабара. Эбээбит сүөгэйдээх лэппээскитин тото-хана сиэн баран, үксүн утуйан хааларбыт. Ол эрээри эрдэ эһээ Түмэппийбитин кытта күн тахсыытын көрөрбүт. Эбэбит барахсан күлүмүрдүү оонньуур. Үүт туман сыыйа сайҕанар. Чыычаах аймах ыллаан дьырылатар. Аттыбар Марыышкам барахсан утуктаан,  уһун кыламаннара илибирэһээт, боттоҕор иэдэстэригэр оһуор курдук оннуларын булаллар. Билигин эһэм, таптыыр балтым иккиэн суохтар. Үөһээттэн Эбэлэрин көрөллөр, мичээрдииллэр курдук. Үчүгэйкээн төбөтүн хантаччы быраҕан баран,  хааман кынтайарынан Марыышка эһээтигэр майгынныыра. Аһыы олорон, хаама сылдьан элбэхтэ сискэ бэриллэрбит: «Эмиэ  бөкчөйдө!» — диэн. «Кырасыабай кыыс, барышня сири буору кымыстаабат, хантайан баран хаамар, тыаны үрдүнэн халлааны көрөр», — эһээ,  эбээ хардарыта этэллэрэ.
Саха бааһынайыгар, дьадаҥы Бүөтүр Кириллин уолугар ити сиэннэрин аристократтардыы иитэ сатааһын хантан кэлбитэ буолла? Биһиги, биллэн туран,  ааҕарбыт, уруһуйдуурбут, улуу худуоһунньуктар үлэлэрин көрөрбүт, классическай музыка истэрбит. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, үҥкүү куруһуогар сылдьарбар эмиэ эһэм модьуйбута. Буруйбут диэн анаан атыылаһыллыбыт пианиноҕа оонньуу үөрэммэтэхпит.
Мааны кыргыттар аатырарбыт да, эһээбит үлэ арааһын үлэлэтэрэ. Торбос хомуйарбыт, мас саһаанныырбыт, ынах да ыырбыт ардыгар. Сайынын хойут студент буолан үрдүк үөрэҕи бүтэриэхпэр диэри окко үлэлиирим. Уот  куйааска кытта барар этибит. Бугул бугуллуурбут, мунньарбыт, кэбиһиигэ төһүү күүс буоларбыт. Билигин ходуһаны ахтабын, ардыгар түһээн көрөбүн.Андылаах алаас. Эһээбит араадьыйатын кэпсээнэ дуорайар. Балтыбынаан субуу оҥоробут. Кылгас сыньалаҥҥа тиэрэ түһэн сытан,  үрдүгэр эйэҥниир чуораан оту, от умнастарын, күөх халлааны көрөр үчүгэй да буолара! Атырдьах ыйын хараҥатыгар матассыыкылынан эбэтэр Москвич массыынанан айанныыбыт. Сөрүүн тыал итииргээбит сирэйгин имэрийэр, минньигэс сылаа кууһар. Дьиэбитигэр эбээбит булгуччу утары тахсан көрсөрө. Шифер душпутугар сууна охсоот, эбээбит алаадьытын, бэлимиэнин, дьэдьэннээх дагдатын  мотуйарбыт.

Эһээбит сиэбигэр өрүү кыра киниискэлээх буолара. Кулгааҕыгар харандаас кыбыта сылдьара. Ханна да сырыттын тыаҕа дуу, ходуһаҕа дуу, тэлгэһэтигэр дуу  олоро түһээт, көтөн түспүт санаатын суруйара. Билигин ол киниискэлэри аахтахха элбэх толкуйдар үөскүүллэр.  Кэлин сылларга эһээ Түмэппий, ыалдьар  буолан баран, күөлүн үрдүгэр ыскаамыйаҕа олорор идэлэммитэ. Өр оннук күөлү одуулуу  олороро.
Эһээбит дьиҥ айылҕа киһитэ  этэ. Ол таптыыр эбэтин кытылыгар мас арааһын олордон күрүөлээн кэбиспитэ. Биһиги эһээ Түмэппий күрүөтэ диэн ааттыырбыт. Онно  тиийэн оонньуурбут, көннөрү кэпсэтэ олорорбут. Кэнники аны хос сиэннэрэ ити кыракый сад оҕотун сөбүлээбиттэрэ. Онно оонньуу  сүүрэллэрэ. Студенныыр кэмнэригэр ахталлара. Билигин ол сад суох. Ол эрээри оҕолор булгуччу эһээбит саадын олордуохпут дииллэр. Ордук эһээ Түмэппийин күрүөтүн Международнай Арктическай оскуола физикаҕа учуутала Нарыйаана Михайловна Петрова (Оросина) ахтар. Эһээбит биһигини маска- окко харыстабыллаахтык сыһыаннаһарга кыра эрдэхпититтэн үөрэтэрэ. Тэлгэһэтигэр үүнэн турар мастары барытын ааҕа билэрэ. Саҥа үнүгэстэртэн олус үөрэрэ. Кэрийэ сылдьан алдьаммыт, тостубут хатыҥнары тииттэри бэрэбээскилиирэ. Мин кэлин эмиэ оннукгынарга үөрэммитим. Хатыҥ лабаата тостубутун, сайын, күһүн миэчилээн үтүөрдүбүппүн өйдүүбүн. Тыаҕа, хонууга сылдьан бааһырбыт кыыллары көтөрдөрү аҕалан көрөрө- истэрэ. Биирдэ эрэһиэккэ күрүөҕэ хаххан эмтэнэн олорбутун  өйдүүбүн. Кыырты эмиэ эһээбит «ветлечебницатыгар» эмтэнэн турардаах. Куруппааскылар, кустар эмиэ баар буола сылдьыбыттара.
Эһээ Түмэппий оскуолатыгар Улуу Аҕа дойду сэриитин толоонуттан этэҥҥэ эргиллэн кэлээт, эмтэнэн чөлүгэр түһээт үлэлээбитинэн киирэн барбыта. Эһээбит фроҥҥа 1942 сыллаахха   ыҥырыллыбыта. Гжатск, Вязьма куораттары уонна Смоленскай уобалас дэриэбинэлэрин ылыы иһин уоттаах кыргыһыылар кыттыылаахтара. Фроҥҥа связиһынан сылдьыбыта. Сэриигэ барыар диэри Тыараһа оскуолатыгар история, гео графия, биология уонна физкультура биридимиэттэригэр оҕолору үөрэппит. Учуутал уһун суола төрөөбүт Чөркөөҕүн сириттэн саҕаламмыта.  Эһээбит төрөппүттэр көрдөһүүлэринэн медико-педагогическай хамыыһыйаны ааспыт   оҕолору анал программанан үөрэтэр этэ. Ол үлэтэ  үтүө түмүктэрдээх буолбута.  Ыарахан ыарыыны санаата кытаанаҕынан, олоҕу таптыырына,  эбэм кыһамньытынан этэҥҥэ аһарынан 55 сааһыгар диэри оҕолору үөрэппитэ. Пенсияҕа тахсаат да,  үлэлээн  бүппүтэ. «Киһи туһалааҕын тухары дьон ортотугар сылдьан үлэлиэхтээх. Мин оҥоруохтаахпын оҥордум», — диир этэ. Эһээбит ааҕан сиппэт үгүс үөрэнээччилэрэ үксүлэрэ учуутал буолан бэйэлэрэ саҥа көлүөнэ педагогтары иитэллэр. Ол сүдү эргиирэ табан салайылыннаҕына ыһыллыбат, спираль буолан үөһээ харбаһар.
Кыларыйар кырдьыгы таҥара оҥостубут, ханан да кыра да эбир түспэтэх ыраас суобастаах, дьулуурдарынан, тулуурдарынан, өркөн өйдөрүнэн, дьоҥҥо үтүө сыһыаннарынан ыра санааларын  толорон учуутал, иитээччи буолбут, айылҕаттан айдарыылаах, таҥараттан талааннаах эһээбит Тимофей Петрович уонна эбээбит Прасковья Аммосовна олохторо кинилэр саҕалаабыт   династияларыгар салҕанар.

Лилианна Эрнстовна Егорова, Россия үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, Саха Республикатын үөрэҕириитин туйгуна, РФ президенын «Лучшие учителя России» гранын кыайыылааҕа, М.Е. Николаев «Знанием победишь» фондун лауреата, 327 сыл стажтаах Кириллиннэр пелагогическай династияларын баһылыга, үрдүк категориялаах нуучча тылын уонна литературатын учуутала.