Классическай айымньылардаах бөлүһүөк-суруйааччы

(Суруйааччы Василий Васильевич Яковлев айар үлэтигэр бэлиэтээһиннэр)

Ааҕааччы биһирэбилин ылбыт прозаик

Саха биллиилээх суруйааччыта, ааҕааччыларга умнуллубат классиче­скай айымньылары айан хаалларбыт Василий Васильевич Яковлев баара эбитэ буоллар, баараҕадыйар тоҕус уон сааһын бэлиэтиэх эбит.

Сыл-хонук түннүгүнэн элэс гынар чыычаах кэриэтэ ааһа көтөрүн, үксүгэр өйдөөбөккө хаалаҥҥын, хойутаабыт хомолто хоботун тыаһатыах курдуккун. Литэрэтиирэни таптааччы, уус-уран айымньылары ааҕааччы элбэх курду­гун иһин, Василий Васильевич курдук саха литэрэтиирэтигэр уһулуччу бэлиэ­тэниэн сөптөөх, кылбар кыайыытынан, сэмэй ситиһиилэринэн тэҥнээҕэ суох, классик-суруйааччы «Өрүстэр кирбии­лэригэр», «Уот иитиитэ», «Кэрэхтээххэ» арамааннары, «Сардаҥа ардаҕа» сэһэни, уонунан кэпсээннэри, бөлүһүөктүү сана­алардаах хоһооннорун кэлим ырытыы суоҕун кэриэтэ. Арай кириитик идэ­лээх Егор Петрович Шестаков – Эрчи­мэн, чинчийээччи-суруйааччы Семен Андреевич Попов – Тумат, учуонайдар Данил Тарасович Бурцев, Борис Нико­лаевич Попов, бу строкалар автордара аҕыйах ыстатыйала­ры суруйан бэчээттэ­тэн тураллар.

Василий Василье­вич литэрэтиирэҕэ «Өрүстэр кирбиилэ­ригэр» арамааны су­руйан, аҕырымнаан турбут тыа сирин ти­эмэтин ураты буо­чардаах, сонунтан сонун идиэйэлэрдэ­эх айымньытынан ааҕааччы сүргэтин көтөхпүтэ, кутун туп­пута. Бу уустук уус-уран айымньы күн сирин көрүүтүгэр саха биллиилээх су­руйааччыта, сир түннүгэ, иччилээх тыл-өс кистэлэҥин баһылаабыт, айар үлэ абылаҥнаах мааста­ра Николай Макси­мович Заболоцкай – Чысхаан дьоҕурун, талаанын ууран көмө-ньыма, сүбэ-ама бу­олбута бэрт элбэҕи көмөлөспүтэ. Арама­ан маҥнай «Хотугу сулус» сурунаалга бэчээттэниэҕиттэн ыла, ааҕааччы биһирэбилин ылбы­тын бэлиэтиир наадалаах.

Кэскиллээх тыын кыһалҕалары көтөхпүтэ

Суруйааччы тыа сирин оччотооҕу олоҕун кырдьыктаахтык, итэҕэтиилээхтик арыйан көрдөрбүтэ дьону-сэргэни кэрэхсэтиэн кэрэхсэтэр. Онно, биллэн турар, дойду киин куо­раттарыгар ситиһиилээхтик үөрэнэн, төрөөбүт дойдуга элбэҕи, саҥаны кил­лэрэр, тыа сиригэр уларыта тутуу өрөбүлүүссүйэтигэр тэҥнээх, үлэни-хамнаһы наука төрүттэригэр олоҕуран, салайыы, дьаһайыы ньымаларын утум­наахтык олоххо киллэрии этэ. Киэҥ билиилээх-көрүүлээх эдэр специали­стар баараҕай хамсааһыннарын үлэ-хамнас дьоно үрдүк өрө көтөҕүллүүнэн, үөрүүнэн өйөөбүттэрэ. Ол да иһин ки­нилэр көмүскэ тэҥнээх идиэйэлэрэ баһыйар үксэ олоххо киирбитэ, салгыы үлэтин кэҥэтэригэр эркээйилээх суол аһыллыбыта.

«Өрүстэр кирбиилэригэр» диэн роман идеята, омос ааҕыыга диэн суруйар Эрчимэн, «билиҥҥи кэмҥэ тыа хаһаайыстыбатын наука ситиһиилэригэр олоҕуран салайыы­га эрэ туһуламмыт курдук. Дьиҥинэн, итиниэхэ сыһыаннаах боппуруо­стары суруйааччы буолбакка, тыа хаһаайыстыбатын специалистара быһаччы уонна ордук ситиһиилээхтик көтөҕөр, олоххо киллэрэр кыахтаах­тар. Кырдьыга даҕаны, роман сүрүн геройдара ити боппуруостары сору­нуулаахтык туруораллар. Ол туһугар туруулаһан охсуһаллар. Дьэ, ити иһин «Өрүстэр кирбиилэригэр» роман өссө кинигэнэн тахса илигинэ, Чурапчы­га буолбут ааҕааччылар конференци­яларыгар киэҥ кэпсэтии, дьүүллэһии буолбута. Дакылааты райсовет испол­комун оччотооҕу председателэ Степан Гаврильевич Охлопков оҥорбута. Кини ромаҥҥа тыа хаһаайыстыбатын билиҥҥи кэминээҕи тирээн турар боппуруостара олоччу кэ­риэтэ таарыллан ааһаллар диэн астынан туран бэлиэтээбитэ» [1,c.57].

Василий Васильевич оройу­ону уунан хааччыйыыга элбэх сыратын биэрбит инженер-ме­лиоратор. Ол курдук кини бырай­ыагынан Чурапчыга 19 гидротех­ническай тутуулары ыыппыта, саҥа күөллэри үөскэппитэ. Хо­лобур, Мугудайга Буоратай, Кы­таанахха Лоскуй, Болтоҥоҕо Чуораайыттаҕа уу систиэмэ­тин, ити тутууларга Чурапчы эбэтин эбэн кэбис. Баараҕай ту­туулар, кэскиллээх бырайыактар, үйэлээх үлэлэр. Норуот суруйаач­чыта Сэмэн Тумат бэлиэтээби­тин курдук, «Мелиорация диэн тыл биһиги литературабытыгар Василий Яковлев аатын кытта бииргэ киирбитэ» [2,c.114].

1978 сыллаахха Василий Ва­сильевич Саха сиригэр хоту баар Хотун өрүскэ ГЭС тутуутун туһунан «Уот иитиитэ» арамааныгар саха ыччата көхтөөх кыттыыны ылара ойуула­нар. Арамааҥҥа улахан тутуу барыыта сиһилии кэпсэнэрэ кэрэхсэбиллээх. Саха ыччата техническэй рабочай идэлэри баһылааһыннара олоххо толору киириэн сөптөөҕүн суруйааччы бэлиэтиир.

Манна суруйааччы нуучча дьонун көмөлөрүнэн уонна тус бэй­элэрин уҕараабат дьулуурдарынан, кыһамньыларынан саха уолатта­ра уонна кыргыттара үлэ кыһатыгар буһан-хатан тахсаллар. Василий Ва­сильевич бэйэтин эдэр геройдарын төлкөлөрүнэн эрчимнээх үлэ, рабочай идэлэри кыһамньылаахтык баһылааһын – бу гражданскай ытык иэс буоларын итэҕэтиилээхтик арыйан көрдөрөр.

Суруйааччы эдэр дьон үлэлэрин-хамнастарын эрэ ойуулааһынынан муҥурдаммакка, баараҕай тутуу ычча­тын олоҕун-дьаһаҕын, уолаттар уонна кыргыттар икки ардыларыгар үөскүүр сыһыаннаһыылары толору көрдөрөргө кыһаллар. Онон, Василий Яковлев «Уот иитиитэ» арамаана баай ис хоһоонноох уонна дириҥ проблематикалаах айым­ньы.

Ситиһии сиэтиилээх айымньылара

Аныгы интеллигенция туһунан Ва­силий Васильевич «Сардаҥа ардаҕа» сэһэнигэр наука эйгэтигэр уларыйа турар утарсыылар тустарынан уустаан-ураннаан ойуулуур. Бу айымньы Улуу Октябрьскай революция 50 сыла туолу­утугар биллэриллибит республикатааҕы литературнай куонкуруска иккис ми­эстэни ылбыта. Манна суруйааччы космофизиктэр дьоһуннаах үлэлэрин дириҥник хорутан сэһэргиир. Холобур, дойду Судаарыстыбаннай бириэмийэлэ­ринэн бэлиэтэниилэрин, АХШ космофи­зик-учуонайдар наукаҕа ситиһиилэрин куоһаран уонунан сылларынан кыайа-хото инники күөҥҥэ сылдьыыларын та­арыйан ааһар.

Василий Яковлев «Тэҥҥэ кырдьыбыт тэҥкэ тиит» айымньытынан 40-с Москватааҕы норуоттар икки ардыларынааҕы киинэ бэсти­бээлин Гран-При лауреата «Тойон Кыыл» («Царь-птица») киинэ сценарийа суруллубу­та уонна киинэ быһыытынан ситиһиилээхтик көрөөч-чүлэр биһирэбиллэрин ылбыта.

 

 

 

 

 

 

 

 

Ураты истииллээх бөлүһүөк-суруйааччы

Василий Васильевич кэп­сээннэрэ сэһэнниҥи формала­ахтар. Бу кэпсээннэр түмүллэн «Тыа салгына» кинигэҕэ киир­биттэрэ. Манна «Санааны сит­тэххэ», «Салгын сии», «Миэстэ аналынан», «Быстах түбэлтэ», «Буурай от», «Кэһэтэрим буолуо», «Көмүү», «Айымньы умсулҕана», «Мээчик», «Кытта кырдьыбыт тэҥкэ тиит», «Олох-дьаһах очумаастара», «Киһи бэйэтин туһугар кытта сэриилэһэр» кэпсээннэр хас биирдии бэйэлэрэ проблема­лаахтар, ураты көрүүлээхтэр, сорохторун кылгас сэһэннэргэ киллэриэххэ сөптөөх. Саха литэрэтиирэтигэр учуонай Гавриил Ксенофонтович Боескоров­тан ураты кэпсээннэри литэрэтиирэ жанрын быһыытынан ырытыы кэлин оҥоһулла илик.

Суруйааччы бүтэһик айымньыта «Кэ­рэхтээххэ» арамаана «Бичик» кинигэ кыһатыгар күн сирин көрбүтэ. Манна тыа сиригэр совхоз тутула киллэрбит уларыйыыларын туһунан сиһилии сэһэргиир.

Түмүктээн эттэххэ, классическай ай­ымньылардаах бөлүһүөк-суруйааччы Василий Васильевич Яковлев мутугу­нан быраҕар муҥур үйэтэ үөһэ мэҥэ халлаантан уоттаах сулус суулларын курдук кылам гынаат сүппүтэ. Ол эрээри муҥурун булларбат проблемалары ту­руорбут «Өрүстэр кирбиилэригэр», «Уот иитиитэ», «Сардаҥа ардаҕа», «Кэрэхтэ­эххэ», «Тыа салгына» айымньыларын, «Утары саһарҕа кыыһар» бөлүһүөктүү ис эйгэлээх хоһооннорун эргитэн, саҥалыы ааҕан, сыаналыыр, ааҕааччыга тиэрдэр кэмэ кэллэ.

Егор Гаврильевич Винокуров,

филосо­фия наукатын кандидата, доцент.