(Интервью)
Ытыктабыллаах ааҕаааччыларым, бүгүҥҥү иһитиннэриибэр улуус саҥа талыллыбыт, анаммыт салайааччыларын улуус сайдыытыгар үлэлэрэ саҕаланыытын, бу иннинэ улуус олоҕо хайдах-туох салаллан, ситиһиллэн, ханнык таһымҥа кэлэн тохтообутуттан сиэттэрэн, билиһиннэрэргэ сананным.
Бүгүн сэһэргэһиибин улуус баһылыгын бастакы солбуйааччы Руслан Игнатьевич Захаровтыын «Манчаары оонньууларын» көрсө тутуллуохтаах объектар тула саҕалыыбын. «Манчаары оонньуулара» Тааттаҕа ыытыллыахтаахтарын туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Николаев ыйааҕа 2020 сыллаахха от ыйын 3 күнүгэр, оттон Саха Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин Андрей Тарасенко дьаһала 2020 сыл атырдьах ыйын 6 күнүгэр күүһүгэр киирбитэ. Ол кэмтэн ыла үс толору сыл ааста, билигин «Манчаары Оонньууларыгар» диэри балтараа сыл, ол иһиттэн аҥардас тутуу ыытыллар кэмэ диэн биир сыл хаалла. Дьэ онон олус ыгым кэмҥэ киэҥ, эппиэтинэстээх үлэ ыытыллара ирдэнэр. Бу үлэни улуус баһылыгын бастакы солбуйааччы Руслан Игнатьевич Захаров сүрүннүөхтээх.
Бары да саҥа үлэһити кини кимтэн кииннээҕин, хантан хааннааҕын билиэххитин баҕарар буолуохтааххыт.
— Руслан Игнатьевич, бэйэҥ тускунан ааҕааччыларбытыгар билиһиннэриэххэ эрэ.
— Мин Тааттабыт улууһугар хоту сытар Хара Алдан нэһилиэгиттэн төрүттээхпин. Ийэм Захарова Варвара Петровна, идэтинэн уһуйаан иитээччитэ этэ. Кэлиҥҥи улэлиир сылларыгар оскуолаҕа ас астааччынан да, маҕаһыыҥҥа атыыһытынан да үлэлээбитэ. Ийэм үөрэххэ, үлэҕэ сыһыаран, кыра эрдэхпиттэн элбэҕи сыаналыыр, сатыыр, олоххо бэлэмнээх буоларга ииппитэ. Билигин ийэбэр ыһыллыы-тоҕуллуу бириэмэтигэр сөптөөх суолунан ыыппытыгар олус махтанабын. Оскуолаҕа үөрэнэр кэммэр уонна олоҕум салалларыгар миэхэ математик учуутал эдьиийим Захарова Варвара Дмитриевна улахан оруоллаах дии саныыбын, эдьиийбэр билигин да махталым муҥура суох. Хара Алдан оскуолатыгар үөрэнэр кэмнэрбэр математика предметигэр ыытыллар араас таһымнаах олимпиадаларга ситиһиилээхтик кыттар этим. Дойдубар 14 сааспар диэри улаатан, иитиллэн, кынаттанан, 1988 сыллаахха Ытык Күөл 1 №-дээх орто оскуолатыгар физико-математическай кылааһыгар үөрэнэ кэлбитим. Манна Аиза Николаевна Миронова курдук үлэтигэр бэриниилээх, чаҕылхай математик учууталга үөрэнэн, оскуоланы ситиһиилээхтик бүтэрбитим. Ол кэннэ Саха государственнай университетыгар инженернай- техническай факультекка ПГС ( промышленное гражданское строительство) салаатыгар туттарсан, студент үрдүк аатын сүкпүтүм. 1995сыллаахха үөрэхпин бүтэрэн, ДСК тэрилтэтигэр үлэбин маастарынан саҕалаабытым.
— Салгыы идэҕинэн бииртэн биир үктэллэри дабайан испиккин диэн көрдүм.
— Оннук курдук, үлэлээн кэлбит үлэм барыта тутууну кытта сибээстээх: СО РАН Хоту Дойду региональнай экономикатын научнай-чинчийэр институутугар научнай сотруднигынан үлэлээбитим, хочуолунайдары газ оттукка көһөрүүнэн дьарыктаммытым, үлэбинэн Австрийскай Медицинскай Киин хочуолларын үлэтин үөрэтэн кэлбитим, онно хочуолунай үлэһиттэрэ бары маҥан халааттаах сылдьалларын көрөн уонна ол саҕана саҥа Киин тутуута, ис оҥоруута үчүгэйин олус сөхпүтүм. Кэлин Австрийскай Кииҥҥэ техническай салаатыгар инженеринэн, салаа сүрүн инженеринэн 2014 сылга диэри үлэлээбитим. Манна ЦОМИД объегын (центр охраны материнства и детства) «Мабетекс» фирма 1998 сыллаахха тутан үлэҕэ киллэрбитэ, онно объегы бэрэбиэркэлээн, үлэҕэ киллэриигэ кыттан бастакы холонуум саҕаламмыта. Кэлин технадзорунан доруобуйа министиэристибэтин иһинэн үлэлээн, ГСДР (Государственный специализированный дом ребенка), Перинатальнай киин, Онкологическай киин, сана бырайыактана турар Инфекционнай киин тутууларыгар барыларыгар технадзорунан сылдьыбытым. Медицина объектарын ититиниитин, уутун, бэнтилээссийэтин, уотун ситимин, медицинскай гааһын барытын сөптөөхтүк үлэлиирин, бириэмэтигэр өрөмүөн ыытылларын хонтуруоллаан көрөн-истэн үлэлээбитим.
— Дьэ оччоҕо тутуу боппуруоһугар бырайыактыыр – сметалыыр докумуонуттан саҕалаан үлэҕэ киириэр диэри ымпыктаан- чымпыктаан барытын билэр эбиккин. Ол биһиэхэ «Манчаары оонньуутун» ыытаары олорор, элбэх тутуулары ыытар былааннаах улууска олус наада буолсу. Ол эрэн эн куоракка идэҕинэн сөптөөх үөрүйэҕи ылыммыт, дьон ытыктабылын ылан холкутук үлэлээбит тэрилтэҕэр быһаарса олорбокко тоҕо Тааттаҕа кэллиҥ диэн быһа бааччы ыйытыахха.
— Улууска саҥа талыллыбыт баһылык Айаал Бурцевтыын биһиги оскуолаҕа бииргэ үөрэммиппит, Куула түөлбэтигэр бииргэ ыаллыы олорбуппут. Оҕо эрдэхпититтэн эн-мин дэсиһэн, өйдөһөн бииргэ сылдьабыт. Быыбар кэнниттэн «биир хамаанда буолан дойдубут туһугар үлэлиэххэ» диэн этиитин ылынаммын дойдубут, дьоммут-сэргэбит туһугар санаабытын, күүспүтүн холбоон тупсуу туһугар улууспут сайдыытыгар бэйэм билиибин, сатабылбын иҥэрээри ыҥырыыны быһа гыммакка кэллим. Мин идэбинэн, олоҕу көрүүбүнэн улэлээбит сылларым тухары сөптөөх үөрүйэҕи ылынным дии саныыбын. Билигин хамаанда оноһулунна, бу аҕыйах кэм иһигэр туох баар боппуруостары кыһалҕалары үөрэттибит, биллибит. Манна, кистэбил буолбатах, быһаарыллыбатах да, быһаарыллыахтаах да боппуруостар олус элбэхтэр. Бу проблемалары ураты суолталааҕынан бастатан (приоритетынан), арааран, наардаан орун-оннугар туруоран быһааран иһиэхпит.
— Руслан Игнатьевич, олус эппиэттээх кэмҥэ кэлэн үлэҕитин саҕалаан эрэҕит. «Манчаары оонньуутунан» тутуу бөҕө барыахтаах. Саҕаламмыт үлэни салгыыгыт. Ситэриллибэтэҕи ситэрэҕит. Тутуулар тустарынан өссө бэс ыйын 16 күнүнээҕи «Таатта» хаһыат 23 нүөмэригэр «Тутуу – улуус сайдар кэскилэ» диэн ааттаан улуус баһылыгын тутууга уонна инфраструктура сайдыытыгар солбуйааччытын Юрий Халыевы кытта кэпсэтиибэр тиспитим. Ол кэннэ туох хамсааһын тахсыбытый диэн боппуруос үөскүүр. Саҥа эппиэттээх киһи хараҕынан «Манчаары оонньуутун» тутууларын ыытыыга биир-биир бүгүҥҥү күҥҥэ төһө бэлэмнээхпитин, туох үлэ бара турарын, туох ситэриллиэхтээҕин ааҕааччыларбытыгар кэпсиэххэ эрэ.
— Бүгүҥҥү күҥҥэ улууспут саамай ирдэнэр, тыын боппуруостара «Манчаары оонньууларын» көрсө тутуулар буолалларын бары долгуйа күүтэбит. Олус кыра бириэмэ хаалбытын бары билэ-көрө олоробут. Онно бастакынан Ытык Күөлгэ тутуллуохтаах элбэх көрүҥүнэн дьарыктанар, доруобуйаны чэбдигирдэр уонна физкультураны сайыннарар киин (многофункциональный комплекс) бырайыага бүтэн, государственнай экспертизаны ааһан, алтынньы 23 күнүгэр хамыыһыйа быһаарыытынан тутааччы тэрилтэ аата билиннэ. Ол биһиги эрэ улууспутугар буолбакка, өрөспүүбүлүкэҕэ , хотуну хоту диэбэккэ элбэх тутууну ыыппыт уонна ыыта сылдьар киэн туттар биир дойдулаахпыт Александр Михайлович Ханин салайааччылаах «Монтажник» кооперативпыт буолла. Бу тутуу үбэ-харчыта государственнай заказчик сулууспатынан (СГЗ) өттүттэн быйыл 64 мөлүйүөн көрүллүөхтээх. Былаан быһыытынан быйыл кыһын дьиэ сыбаайата бүтүөхтээх, сааскыга бетонунан бүрүйэр үлэтэ ыытыллан, сайыҥҥы кэмҥэ көҥдөйө бүтүөхтээх диэн сыал-сорук турар. Күһүн ититиллэн, ис өттүгэр үлэ барыахтаах.
Иккис тутуу – 1000 миэстэлээх стадион тутуута. Бу үлэ эмиэ бырайыага түмүктэнэн, экспертиза ыытыллан, куонкурус түмүгүнэн кыайыылаах «Монтажник» буолла. Быйыл сыбаайатын түһэрэргэ 16 мөлүйүөн көрүлүннэ. Тутуу барарыгар сирэ ыраастанна, трибуналар көтүрүлүннүлэр, дорожкалар ылылыннылар, онон тутуу барарыгар сир бэлэмнэниллэн турар.
Үһүс тутуу 1024 миэстэлээх ипподром. Дьэ бу тутууга бытаарыы баар. Сирэ Саһыл Уйалаахха быһаарыллыбыт. Эргэ трибуналар ситэ көтүрүллүбэтэхтэр. Билигин тутуу бырайыага оҥоһуллан, экспертизаҕа киирэн, көннөрүү үлэтэ бара турар. Ол кэннэ иккистээн экспертизаҕа барыахтаах. Этэҥҥэ буолбутун кэннэ «Добрые дела» программанан үбэ көрүллэн, бэдэрээччитэ былаан быһыытынан үүнэр сыл саҕаланыыта билиннэр диэн олоробут.
Төрдүс тутуубут Октябрьскай нэһилиэккэ тутуллуохтаах модульнай спортивнай саала. Бу нэдиэлэҕэ буолан ааспыт улуус баһылыгын сүбэ мунньаҕар баһылык Айаал Бурцев тутуу сирин бэлэмнээһин үлэтин алтынньы ыйы ааспакка бүтэрэргэ диэн нэһилиэк баһылыгар Андрей Семеновка көрдөһөн, этии киллэрбитэ. Тутуу бырайыага «ПроэкД» тэрилтэнэн оҥоһулла сылдьар, дуогабар быһыытынан сэтинньи ыйга экспертизаҕа киирдэр диэн былаанныыбыт.
Тутуу үбэ федеральнай программанан көрүллэр, уонна «Манчаарыбыт оонньууларыгар» тутуллар объектарыттан биир бастакынан 2024 сылга үлэҕэ киириэхтээх, ол иһин болҕомто улахан. Билигин тутууга матырыйаалын 80 бырыһыана тиэллэн кэллэ.
Саамай ыарахан, хаалыылаах тутуубут Дьохсоҕоҥҥо тутуллуохтаах тустуу саалата буолла. Бырайыага ситэтэ суох, оҥоһуллан бүтэ илик, Саха өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбата сөптөөх үлэ барбатаҕын иһин «Манчаары оонньууларын» объектарыттан сотуҥ диэн эттэ.
Билигин бэлэмнэнии үлэтин хаамыытын быһаарсыы кэнниттэн нэһилиэк баһылыгын эбээһинэһин толорооччу Евгений Саввин этиитин ылынан, улууспут баһылыга Айаал Бурцев СӨ Спортка миниистирин солбуйааччытыгар Г.М.Мохначевскай бырайыакпыт бүтэн экспертизаҕа алтынньы ыйга киирэн, салгыы тутуу үлэтин ыытарга, өссө биирдэ холонон көрөргө бириэмэтэ биэриҥ диэн көрдөһүү-этии киллэрдэ.
Дьохсоҕоҥҥо өссө биир тутуллуохтаах стадиоммут тутуута бырайыагын оноһуута сиппэккэ тутуубут эмиэ харгыстанар кутталланна. Билиҥҥи туругунан нэһилиэк баһылыгын эбээһинэһин толорооччу Евгений Саввин ити үлэни ыыта сылдьар.
Өссө биир объекпыт кыра стадион улахан 1000 миэстэлээх стадионы кытта бииргэ проектанан, экспертизаланан барыахтааҕа кыайан бириэмэтигэр докумуона хомуллубакка тохтоон турбут. Бу объекка заказчигынан «Таатта улууһа» муниципальнай оройуон буолар диэн СӨ Бырабыыталыстыбатын мунньаҕар эттилэр, тутуутун миэстэтин Таатта нэһилиэгин баһылыга Егор Павловтыын көрөн, Ойуунускай уулуссатын 29 нүөмэригэр диэн быһаарыы ылынныбыт.
— Руслан Игнатьевич, бүгүн Саха Өрөспүүбүлүкэтин физкультураҕа уонна спортка миниистирин солбуйааччы Гаврил Михайлович Мохначевскай кэлэн, «Манчаары оонньуутугар» бэлэми билсэн барда. Бу туһунан кэпсиэххэ.
— Гаврил Михайлович Чөркөөххө уонна Ытык Күөлгэ кэлэн үлэлээн барда. Улуус дьаһалтатын, тэрилтэ тустаах салайааччыларын, «Монтажник» кооператив бэрэссэдээтэлин А.М.Ханины, Таатта, Чөркөөх, Дьохсоҕон нэһилиэктэрин баһылыктарын кытта көрсөн, санааларын иһиттэ. «Манчаарыга» аналлаах тутуулар объектарын кэрийэн көрдө.
— Бүгүҥҥү күҥҥэ баар кыһалҕалары, үлэлэри билиһиннэрдибит. Эбии «Манчаары оонньуулары» ыытарга оҕо эстетическай киинин тутууну туруорустубут. Эппитим курдук, тустуубут саалатын салгыы тутуутун көрдөстүбүт.
— Маны таһынан Гаврил Мохначевскай «Манчаары оонньууларыгар» кыттааччылар, ыалдьыттар аһылыктарын, түһэр-хонор сирдэрин быһаарыы, культурнай программалар, спортсменнары быһаарыы, пресс-киин үлэтэ, онтон да атын өрө тардыныы, сөргүтүнүү үлэтэ бүттүүн улуустан ирдэнэрин санатта. Быһа холоон бу тэрээһиҥҥэ 20 тыһыынча киһи кэлиэ диэн сабаҕалыырын иһитиннэрдэ, ситиһиилэри баҕарда.
— Руслан Игнатьевич, күүстээх үлэ ситиһиилээх буоллун диэн баҕа санаабын биллэрэбин. Бары биир хамаанда буолан баһылыкпыт тула түмсэн үлэлиэҕиҥ, этэҥҥэ буолуоҕуҥ.
Анна Посельская.