Аҕа дойду Улуу сэриитин буораҕын сытын амсайбыт аҕа көлүөнэ кэккэтэ сылтан сыл чарааһаан иһэр. Оннооҕор өрөспүүбүлүкэбит холугар Дьокуускай курдук улахан куораппытыгар биэс тарбах иһинэн ааҕыллар сэрии бэтэрээнэ баар. Кинилэртэн биирдэстэрэ – Наум Трифонович СЛЕПЦОВ быйыл саас кулун тутар 8 күнүгэр 100 сааһын туолан, «Үйэ саас» бэлиэни тутта.
Үгэс курдук, маннык ытык дьон Кыайыы күнүн иннинэ биһиэхэ, суруналыыстарга, «былдьаһыкка» сылдьаллар. Иккис өттүнэн, кырдьаҕастары аһара салгытар, сылатар эмиэ сатаммат. Хата, ыам ыйын 5 күнүгэр санаабыт хоту табылынна: бу өрөбүл күн ХИФУ «Сэргэлээх уоттара» киинигэр Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа Н.Т. Слепцов төрөөбүтэ 100 сааһыгар уонна Кыайыы 79 сылыгар аналлаах саахымакка уонна дуобакка бэтэрээннэр уонна ыччаттар икки ардыларыгар хамаанданан күрэхтэһии ыытылла турдаҕына, быыс булан сэһэргэһэр тоҕоос көһүннэ.
«Тоойуом, били «Үйэ сааспыт» дьиэҕэ хаалбыта дуо?» – диэн ытык бэтэрээн, миэхэ уонна успуорт комментатор-суруналыыһа Баһылай Посельскайга интервью биэрээри бэлэмнэнэ олорон, кыыһа Эльвираттан чуолкайдаһар. «Күнү быһа иилинэ сылдьарбар сылаалаах буолуо диэбитиҥ иһин, дьиэҕэ хаалларбыппыт», – дэһэллэр кыргыттара (манна кыбытан суруйдахха, Наум Трифонович төрөппүт уонна ииппит алта оҕотуттан сүүрбэттэн тахса сиэннээх, хос сиэннээх). Онто даҕаны суох бэтэрээн түөһэ толору: бу кэлин 100 сааһын туолбутугар иҥэриллибит «СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ» аат бэлиэтин кытта «Аҕа дойду Улуу сэриитэ» 2-с истиэпэннээх уордьан, Кыайыы үбүлүөйдээх сылларын мэтээллэрэ, успуорка ситиһиилэрин уонна хас даҕаны улуус, нэһилиэк «ытык киһитэ» буолбутун туоһулуур бэлиэлэр. Ол гынан баран, сэрии бэтэрээнэ саамай күндүргэтэрэ – «Туйгун бүлүмүөтчүк» бойобуой бэлиэтэ…
– Мин Чурапчытааҕы педучилищеҕа үөрэнэ сылдьан, 1943 с. аармыйаҕа бараары тылламмыппын байаҥкамаат ыыппатаҕа. Ол саҕана оҕолору үөрэтэргэ учуутал тиийбэт диэн сэриигэ ыҥырыыттан босхолуурга бронь биэрэллэрэ. Убайым Баһылай Трифонович учууталлыы сылдьан, бэйэтэ тылланан туран барбыта, Курскай Тоҕойтон саҕалаан Праганы босхолоспута. Училищены бүтэриэхтээх дьылбар, ийэм ыарытыйар диэн, үөрэхпин быраҕан, дойдубар Чөркөөх оскуолатын интэринээтигэр 1944 – 1945 сс. үөрэх дьылыгар иитээччинэн үлэлээбитим. Баҕарбыт аармыйабар 1945 сыл бэс ыйын саҥатыгар барбытым. Испэр «сэриигэ кыттыбакка хааллым» диэн хом санаалаах этим.
Дьэ, онтон И.В. Сталин атырдьах ыйын 8 күнүгэр милитаристскай Дьоппуонуйаны утары сэриини биллэрбит бирикээһин сарсыныгар Хайлар кириэппэс-куоракка кимэн киириини саҕалаабыппыт. Мин 152-с стрелковай охсуулаах пуолкаҕа бүлүмүөтчүгүнэн сылдьыбытым. Атырдьах ыйын 10-13 күннэригэр кырыктаах кыргыһыы буолбута. Өстөөх иккитэ төхтүрүйэн, утары кимэ сатаабытын аптамаат-бүлүмүөт буулдьа ардаҕынан тибиирдэн тохтоппуппут. «Өллөхпүнэ, ыарыһах ийэм көрөр киһитэ суох хаалыа» диэн куттанарым. Ол иһин «кыайбыт, самнарбыт эрэ киһи» диэн санаалааҕым. Хорсуннук сэриилэстэҕим буолуо, хамандыырдарым хайҕаабыттара уонна бойобуой бэлиэни туттарбыттара. Атырдьах ыйын 17 күнүгэр өстөөх кириэппэһиттэн үрүҥ былаахтар күөрэҥнэспиттэрэ. Миигин гарнизон сулууспатыгар көһөрбүттэрэ. Инньэ гынан, Сахалиҥҥа билиэннэйдэри мас кэрдиитигэр үлэлэтиигэ 1950 с. диэри сулууспалаабытым.
Наум Слепцов дойдутугар эргиллэн кэлэн, үөрэҕин салҕаан, педучилище бүтэһик кууруһун бүтэрбит. Эдэр учууталы тус хоту Аллайыахаҕа ыыппыттар. Онтон эһиилигэр Куорунай Кэптинигэр математика учууталынан үлэлии кэлбит. Пединститукка үөрэнэн, «саха оскуолатыгар нуучча тылын уонна литературатын учуутала» идэни ыллар даҕаны, оҕолору үксүн математикаҕа үөрэппит. Чурапчы, Томпо, Таатта оройуоннарыгар учууталлаабыт, Кириэс Халдьаайы уонна Бэрдьигэстээх орто оскуолаларыгар дириэктэрдээбит. Кириэс Халдьаайыга үлэлиир сылларыгар кэргэнэ, устуоруйа учуутала идэлээх Аграфена Дмитриевна Андросовалыын оскуола иһинэн Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Охлопковка аналлаах мусуойу тэрийбиттэрэ кэнники өрөспүүбүлүкэҕэ, дойдуга биллэр кыраайы үөрэтэр түмэлгэ тиийэ кэҥээбитин туһунан киэн тутта кэпсиир.
– Кыанар, тэтиэнэх сааһым тухары, 60 сыл, биир идэҕэ үлэлээбитим, – диир Наум Трифонович. – Убайым Баһылай уонна быраатым Николай Трифоновичтар иккиэн учууталлар. Онон мин эмиэ учуутал суолунан барыахтааҕым үөһэттэн ыйыллан турар курдуга. Бу – саамай бастыҥ идэ, атын идэлэр бары учууталтан үөскүүллэр. Туох баар учуонайдарга, салайааччыларга, дьоруойдарга билиини-көрүүнү бастаан учуутал иҥэрэр. Мин 55 сааспар диэри учууталлаан бараммын, көрдөһөн, уруок биэрэртэн тохтообутум эрээри, оскуолаттан тэйбэтэҕим, саахымат-дуобат тириэньэринэн оҕолору кытта үлэлээбитим.
Н.Т. Слепцов 1959 с. Чөр-көөх оскуолатыгар дириэктэри үөрэх чааһыгар солбуйааччынан үлэлии тиийэн баран, саахымат куруһуогун тэрийбит. Кини дьарыктаабыт үөрэнээччилэриттэн өрөспүүбүлүкэ саахымакка 6 чөмпүйүөнэ иитиллэн тахсан, «Слепцов оскуолатынан» ааттанар буолбут. Иитиллээччилэрин ортотугар саахыматчыт-дуобатчыт, дуобат биллиилээх тириэньэрэ, өрөспүүбүлүкэ, Арассыыйа уонна аан дойду элбэх чөмпүйүөнүн уһуйан-дьарыктаан таһаарбыт Мария Бырдыннырова баара элбэҕи этэр.
Наум Трифонович эдэриттэн эт-хаан, өй-санаа өттүнэн дэгиттэр сайдыылаах киһи эбит: хайыһарга, чэпчэки атлетикаҕа, остуол тэнииһигэр, буулдьа саанан ытыыга бастакы разрядтардаах. Чугас аймахтара кини 77 саастаах сылдьан, сыбаайбаларыгар кэлэн баран, дьон курдук калитканан буолбакка, күрүө икки сүрдьүгэһин үрдүнэн чэпчэкитик ойон киирбитин сөҕө-махтайа ахталлар. Саахымакка өссө Томпоҕо үлэлиир сылларыгар оройуонтан 5 киһилээх хамаандаҕа киирсэн, Одессаҕа дойду турнирыгар күрэхтэһэ тиийбиттэригэр 2-с дуоскаҕа 9 туур оонньоон, маастарга хандьыдаат нуорматын толорбут. Оттон дуобакка маастарга хандьыдаатын 2000 с. 96 сааһыгар ылбыт.
– Миигин 2000 сыллар саҥаларыгар дуобакка өрөспүүбүлүкэ элбэх төгүллээх чөмпүйүөнэ Николай Саввинов көҕүлээбитэ. Күрэхтэһиннэрэн көрөн баран: «Оонньуоххун сөп эбит», – диэбитэ. Сотору бастакы разряды толорбутум. Онтон 96-бар сенсация оҥордум быһыылаах. Саахымат даҕаны, дуобат даҕаны киһини бэрээдэккэ иитэллэр. Ыйыллыбыт сокуонтан, быраабылаттан тахсыбаккын, булгу толоруохтааххын. Киһиттэн чуолкай буолары, сыыһаны-халтыны таһаарбаты ирдиир көрүҥнэр. Онон, олоххо ситиһии мэйии үлэтиттэн тахсар диибин. Ырыта-ырыҥалыы үөрэнэҕин. Бу көрүҥнэр иккиэн киһи сайдарыгар тэҥ оруоллаахтар. Билигин харахпынан көрбөт, кулгаахпынан мөлтөхтүк истэр буоллум эрээри, атахпар тура сылдьабын, өйүм-санаам сырдык. Өскөтүн, өйү-мэйиини имитэр-эрчийэр оонньууларынан үлүһүйбэтэҕим буоллар, сүүстээх киһи былыр үйэҕэ түөһэйбит буолуохпун сөптөөх этэ.
Салгыы ытык кырдьаҕас саахыматы кытта букатын кыратыттан доҕордоспутун кэпсиир. Саахыматтаабыта 90 сыл буолбут. Чөркөөх 7 кылаастаах оскуолатыгар үөрэнэ киирэн баран, учуутал Тихон Семенович Таппыров куруһуогар дьарыктаммыт. Кини уола Мэндэ, сиэнэ Владимир Таппыровтар – өрөспүүбүлүкэ хастыы даҕаны төгүллээх чөмпүйүөн саахыматчыттара. Т.С. Таппыров бэйэтин кэмигэр П.А. Ойуунускайтан, Ойуунускай Өксөкүлээх Өлөксөйтөн үөрэммиттэр. Ити курдук барыта силистээх-мутуктаах.Наум Слепцов 2-с кылааска үөрэнэригэр Чөркөөх оскуолатыгар бастаабыт, Чурапчыга училищеҕа сылдьан, 1943 с. Семен Жирковка сабырыйтаран, иккис буолбут.
– Дуобатчыттарбыт аан дойдуга тиийэ бастыыр буолбуттара ыраатта. Оттон саахымакка ситиһиибит сэмэй этэ. Дьэ, ол иһин бу оонньууну сөргүтэр уонна сэриигэ охтубут буойуттары кэриэстиир сыаллаах сыл аайы Кыайыы күнүгэр саахымакка турнир ыытар туһунан бырааппытыгар Ю.Е. Никифоровка тыл көтөхпүтүм. Ону Юрий Егорович өйөөн: «Иккиэннэригэр тэҥинэн оонньообут киһигин, онон дуобаты эмиэ киллэриэххэ», – диэбитэ. Инньэ гынан, мин бирииспэр турнир аан маҥнай Улуу Кыайыы 65 сылыгар 2010 с. ыытыллыбыта. Ити иннинэ үбүлүөйбэр Тааттаҕа 100 тыһ. солк. пуондалаах күрэхтэһиини тэрийбит буоламмыт кыалларыгар эрэх-турах санаалааҕым. Онтон ыла, хамсык ыарыынан 2020 с. көппүтүттэн ураты, быйыл 13-с төгүлүн ыытыллар. Тэрийбит, төрүттээбит киһи быһыытынан, көлүөнэлэр күрэхтэһиилэрин уота уҕараабакка, өссө күөдьүйэн иһэриттэн үөрэбин, астынабын. Сыл аайы тэрийэн ыытар дьоммор – күрэхтэһии сүрүн судьуйата Юрий Никифоровка, саахыматы сэргэхсиппит федерация бэрэсидьиэнигэр Владимир Егоровка уонна күүс-көмө буолар бары салайааччыларга ис сүрэхпиттэн махтанабын.
* * *
Н.Т. Слепцов бастакы биэс күрэхтэһиитин бириистэригэр бэйэтин биэнсийэтиттэн туруорбут эбит буоллаҕына, кэлиҥҥилэрин ХИФУ, Успуорт министиэристибэтэ, «Защита» ХЭУо (ген. дириэктэр М.И. Альтман), саахымат уонна дуобат федерациялара үбүлээн ыыталлар. Быйыл Кыайыы 79 сылынан 79 дуоскаҕа (саахымакка – 39, дуобакка – 40) күрэхтэһии ыытыллыбытыгар эдэрдэр (оскуола үөрэнээччилэрэ, устудьуоннар) хамаандалара иккиэннэригэр кыайдылар. Аны эһиил Кыайыы 80 сылыгар 40-нуу дуоскаҕа күрэхтэһиэхтэрэ.
«Сүүс сааспар тиийиэхтээх сорукпун толордум гынан баран, бүгүҥҥү тэрээһин үрдүк таһымнаахтык ааспытыттан сүргэм көтөҕүллэн, салгыы олорон, ыччакка холобур буолар уонна патриот дьону иитиигэ кылааппын өссө даҕаны киллэрсэр баҕам улаатта. Онон эһиил Кыайыы 80 сылыгар хайаан даҕаны тиийэр соругу туруоруннум. Үбүлүөйдээх оонньууга көрсүөххэ диэри!» – диэтэ түмүккэ ытык кырдьаҕас. Оннук эрэ буоллар!
Василий Никифоров.
Дьокуускай куорат уокуруктааҕы дьаһалтатын пресс-сулууспатын хаартыскаҕа түһэриитэ.