(П.А. ОЙУУНУСКАЙ ТӨРӨӨБҮТЭ 131 СЫЛЫГАР АНАНАР)
«Кэскиллээх норуот кэрэхсэбиллээх дьонун кэриэстиир» А.Е. Мординов.
«Эдьиий тэҥэ истиҥ киһибит аттыбытыгар мичилийэ, сырдыгынан сыдьаайа сылдьыбыта хаһан да умнуллуо суоҕа! Аҕатын уонна бэйэтин сырдык ааттарын көлүөнэлэргэ хаалларардыы олорон үлэлээн ааста» – диэн поэт, прозаик, кириитик П.А.Ойуунускай бириэмийэтин лауреата, Таатта, Нам улуустарын бочуоттаах олохтооҕо Н.Е. Винокуров — Урсун ахтыытыгар суруйан хаалларбыта.
Сардаана Платоновна Ойуунускайа күн сирин көрбүт күнүгэр, балаҕан ыйын 6 күнүгэр, төрөөбүтэ 90 сылыгар «Ойуунускай Сардааната» диэн быыстапка П.А. Ойуунускай аатынан литературнай музейга быыстапка туруоран үөрүүлээхтик арыйан, улуу убайбыт Ойууну- скай кыыһа Сардаана Платоновна туһунан ахтан-санаан, сүгүрүйэн ааһар истиҥ киэһэтэ буолан ааспыта. Манна үгүс аймах-уруу дьоно, кэллиэгэлэрэ, биир дойдулаахтара, үгүс киһи көрөн-истэн барбыттара. Сардаана Платоновна аҕатын суолун солоон тыл учуонайа, фольклориһа, онтон литературоведа, Россия Наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын үтүөлээх үлэһитэ, П.А.Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, СӨ Духуобунаһын академиятын академига, Россия суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ, Таатта уонна Чурапчы улуустарын бочуоттаах гражданина этэ. Кини СГУ-ну 1962 сыллаахха бүтэриэҕиттэн харыс да сири халбарыйбакка, аҕата тэрийбит Гуманитарнай чинчийэр институтугар айымньылаахтык саха фольклора, литературата, культурата сайдарын туһугар үтүө суобастаахтык үлэлээн ааспыт. 1986 с. Алма Атаҕа Саха таабырыннарыгар кандидатскайын көмүскээбит, үгүс элбэх төрөөбүт норуотун фольклорун үөрэтиигэ бэй- этин көрүүтүн, сыанабылын хаалларбыт. Кэнники сылларыгар литература салаатыгар көһөн аҕатын нэһилиэстибэтин көрөн-истэн, үөрэтэн, чинчийэн, түмэн, аҕатын сырдык аатын ааттатар кинигэлэри бэчээттэппитэ.
Бу быыстапкаҕа элбэх баай матырыйаал түмүллэн турда. Ол курдук Литературнай музей филиала – Ытык Күөллээҕи Хадаайы литературнай- ойуулуур-дьүһүннүүр музей-заповеднигыттан, Чөркөөхтөөҕү политсыылка, СӨ П.А. Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннас музейдарыттан, Сардаана Платоновна үлэлээбит Гуманитарнай чинчийэр институтуттан түмэммит, холбоон-илбээн, ону кытта Сардаана Платоновна Ойуунускайа тус дьиэтээҕи архыыбыттан маллары Сардаана Платоновна кыыһа Мария Сергеевнаттан уларсаммыт, хомуллан бу быыстапка тэрилиннэ.
Быыстапка ис хоһооно Сардаана Платоновнаны фольклорист-учуонай, литературовед, Соловьевтар, Ойуунускайдар дьиэ кэргэн истиҥ ийэлэрэ, түөрт сиэн эбээтэ, доҕор-атас, коллега уонна Аҕатын П.А.Ойуунускайы сырдык аатын ааттатар ытык аналын көрдөрөн кэпсиир быыстапка буолан тахсыбыта. Сардаана Платоновна олус элбэх фотоальбомнары оҥорон хаалларбыт. Олортон үһү уларсан дьиэтээҕи альбомуттан оҕолорун кыра эрдэҕинээҕи хаартыскаларыттан биир олус үчүгэй түгэни кэпсиирин билиһиннэриим. Ол курдук П.А.Ойуунускай Москваҕа 1932-1935 сыллардаахха аспирантураҕа үөрэнэр кэмигэр Садово Спасская 16 нүөмэрдээх дьиэтигэр олорбуттара. Ол дьиэттэн чугас Мосфильм киинэ павильона баара эбит. Биирдэ аттынан Ойуунускайдар оҕолорун көрөр ньээҥкэ кыыс үс оҕону Мусяны, Саргылаананы уонна алта ыйдаах Сардаананы коляскаҕа анньан күүлэйдии сылдьыбыттар. Онуоха киинэ уһуллуутугар соһуччу эһээхэй оҕоҕо наадыйбыттар. Оруобуна онтон чугас алта ыйдаах Сардаана коляскаҕа сытара үһү. Дьэ, онон оччолорого аатырбыт-сураҕырбыт Александр Довженко режиссердаах «Аэроград» (1933 сылын көрүү сарсын !!!) диэн киинэҕэ уһуллубуттар. Инньэ гынан Сардаана эһээхэй оҕо сылдьан улахан экраны биир гына көстүбүт, онтон Мусялаах Лаана маассабай көстүүгэ кыттыбыттар. Ити түгэни Сардаана Платоновна «Аҕам сырдык аата», «Слово о Платоне Ойунском» кинигэлэргэ суруйбут. Бу киинэ ютуб каналга баар.
Ону тэҥэ Сардаана Платоновна оҕо эрдэҕинээҕититтэн кылгас түгэннэри ийэтин, эдьиийдэрин кэпсииллэриттэн «Чуораанчык» сурунаалга (1988, 11№) бэчээттэппитэ. Онно кэпсэнэр аптаах кириэһилэ биһиги музейбыт ытык мала – экспоната буолар. Бу Ойуунускай олорон үлэлээбит мас кириэһилэтин туһунан Сардаана Платоновна: «Бу аҕабыт кириэһилэтигэр олороммут, мин аҕам ньилбэгэр, эдьиийдэрим кириэһилэ икки өттүгэр олороммут аптаах остуоруйа устун айанныырбыт. Аҕабыт киһи күлүөх курдук, А.С. Пушкин остуоруйаларын кэпсиирэ, онуоха биһиги кириэһилэбит ыраахтааҕы дыбарыаһыгар да, буочукаҕа да, хараабылга да кубулуйара, ардыгар тиэрэ охторон салааска гынан соһорбут. Кылгастык кириэһилэ историятын туһунан эттэххэ, бастакы экспонаттарбытыттан биирдэстэрэ. Кириэһилэни музейбыт бастакы сэбиэдиссэйэ В.А.Протодьяконов — Кулантай үлэлии олордоҕуна Михаил Флегонтович Шепетов фтизиатр-быраас санныгар сүгэн киллэрэн биэрбит. Кини урут бу музей тэлгэһэтигэр, Ойуунускайдаах утары олорбут. Ойуунускайдар ийэлэрэ Акулина Николаевна кыргыттара ыарыйдахтарына Шепетов быраастан үгүстүк ыйытан, сүбэлэтэн, оҕолорун эмтиирэ үһү. Кириэһилэ бархат матырыйаалынан бүрүллүбүт сымнаҕас олбохтоох, кугас кырааскалаах икки илиини уурар тутуһардаах. Онон бу П.А. Ойуунускай олорон үлэлээбит кириэһилэтэ үгүс элбэҕи айбыт, туппут кабинетыгар үгүс сыллар буолан баран эргиллибитэ. Аҕатын аатын ааттатан үлэлии-хамсыы сылдьар Сардаана Платоновнаҕа оҕо сааһын ахтар-саныыр туоһутунан буолбута.
Биир эмиэ сэдэх экспо- нат баар. Ол Сардаана Платоновна ийэтэ, П.А.Ойуунускай кэргэнэ Акулина Николаевна Борисова оҕуруоттан тиктибит хара хаалтыһа буолар. Бу хаалтыһы Мария Сергеевна этэринэн, ийэтэ Сардаана Платоновна олус харыстаан уура сылдьыбыт.
Акулина Николаевна үрүҥ куоптаны кытта хара хаалтыстаах, оҕотун Лаанык кыыһы көтөҕөн олорор 1932 сыллааҕы Москваҕа түспүт хаартыскаларыгар көрөбүт. Акулина Николаевна П.А.Ойуунускайтан 12 сыл балыс эбит, 1930 с. сэтинньи 6 күнүгэр холбоһоннор Платоннуун сэттэ сыл бииргэ дьоллоохтук олорбуттара. Бу Ойуунускайдар дьиэ кэргэн олохторунан репрессия ыар тыына барыта көстөр буоллаҕа… Акулина Николаевна оҕолорун туһугар, кырдьык туһугар эрэйдээх, ыарахан кэмнэри барытын тулуйан, сүгэн туораатаҕа. Ол түгэннэртэн арыйан көрдөрөн кэпсиир экспонат Хадаайы музейын фондатыттан «Уокка бэриллэн испит открытка» диэн телеграмма куоппуйата буолар. Бу телеграмма П.А. Ойуунускай сырдык аата норуотугар төннөрүн бастакы үтүө сураҕа, илдьитэ этэ. 1955 сыллаахха атырдьах ыйын 31 күнүгэр Москваттан ССРС Прокуратуратыттан ыытыллыбыт телеграмма, онтон манна Чурапчы Дириҥэр кэлбит штампатын күнэ-дьыла 29.09.1955 с. диэн. Ол үтүө сурах манна Сахатын сиригэр маннык дьүһүннэнэн кэлбит. Хайа эрэ «сэрэхтээх бэрдэ» уматан иһэн тохтообут, Акулина Николаевнаҕа кэлтэччи уокка сиэммит телеграмма кэлбит. Сардаана Платоновна бу кэмҥэ Чурапчы орто оскуолатын 2-с выпуһунан бүтэрэн, норуот өстөөҕүн кыыһа буолан хаста да үөрэххэ барара тохтоотор даҕаны, Новосибирскайга 1954 сыллаахха медик үөрэҕэр барар. Ити кэмнэргэ Акулина Николаевна ССРС Үрдүкү Советын Президиумун Председателигэр таб. К.Е.Ворошилов 1955 с. от ыйын 26 күнүгэр үҥсүү сурук суруйбут. Бу суругу Москваҕа чып кистэлэҥинэн Н.Е.Мординов — Амма Аччыгыйа илдьэ барбыт. Кини ол саҕана РСФСР Үрдүкү Советын депутаата, сессияҕа бараары сылдьар кэмэ эбит. Онон сурук тустаах илиигэ киирэн, икки эрэ ый иһинэн ССРС Прокуратуратыттан харда сурук кэлбит. Бу туһунан Сардаана Платоновна ийэтин архыыбын, «Хара паапка кистэлэҥнэрэ» диэн ах- тыы кэпсээнигэр сиһилии суруйбута.
Салгыы Сардаана Платоновна тус докумуоннара – диплома, комсомольскай билиэтэ, үөрэнээччи Сардаана Ойунскайаҕа суруллубут кылаас салайааччыларын характеристикалара, Сардаана Платоновна наҕараадалара, илиитинэн суруйбут хоһооннорун альбома, П.А.Ойуунускайаҕа ыытыллыбыт үбүлүөйдээх кэмнэри санатар сувенирдар, сахалыы иһиттэр бэйэ-бэйэлэрин кытта ситимнэнэн тахсан кини олорбут олоҕун, аҕатын үйэтиппит үгүс үлэтин-хамнаһын, кинигэлэрин, дьиэ кэргэнин – оҕолорун, сиэннэрин, урууларын, аймахтарын, биир дой- дулаахтарын, коллегаларын хаартыскалара төһө кыалларынан суруктанан истиэндэҕэ ыйанна. Ону таһынан бу күн музей фондатыгар харалла сытар киинэлэртэн аҕыйах быһа тардыылары көрдөрдүбүт.
Быыстапкаҕа үгүс дьон кэлэн, биир да тылы-өһү сыыска-буорга түһэрбэккэ саха норуодунай суруйааччытын Н.А. Лугиновы, СӨ культуратын уонна духуобунас сайдыытын миниистирэ А.И. Ноевы, гуманитарнай Институкка бииргэ үлэлээбит, филологическай наука кандидата, литературовед Л.Н. Романованы, саха норуодунай поэта Н.И. Харлампьеваны тутан олорон иһиттилэр.
Ити курдук Сардаана Платоновна туһунан сэдэх хаартыскалардаах, экспонаттардаах быыстапката литературнай музей дьиэтигэр буолбутун кэнниттэн, аны СӨ култууратын көҕүлээһининэн алтынньы 20 күнүгэр өссө киэҥ араҥаҕа, сиһилии көрдөрөр-иһитиннэрэр сыаллаах, Дьокуускай куорат олохтоохторугар, ыалдьыттарыгар П.А.Ойуунскай аатынан Саха академическай театрын саалатыгар Национальнай библи- отеката уонна биһиги эмиэ көһөн тиийэн, быыстапкабытын тардан, Сардаана Платоновна төрөөбүтэ 90 сылыгар улахан дьоро киэһэ буолан ааспыта. Сардаана Платоновна хомуйан оҥорбут «Саха таабырыннарын» кинигэтинэн мустубут дьоҥҥо таабырын таайсыыта, дьикти кэрэ сахабыт тылын баайын көстүүтэ, олус көхтөөхтүк барбыта. Кыайыылаахтар бириистэрин үрдүк сыанаҕа тахсан ылар чиэскэ тиксибиттэрэ. Ол кэннэ толору дьонноох саалаҕа киирэн Кээрэкээн Ойуун алгыһыттан саҕаланан Ойуунускайдар олохторуттан быһа тардыылары, Сардаана Платоновна оҕо сааһыттан көрдөрөр театрализованнай постановкалары, уус-уран ааҕыылары, сахалыы ырыалаах, тойуктаах, олоҥхолоох улахан кэнсиэри көрдөрбүттэрэ. П.А. Ойуунускай сиэнэ билигин ХИФУ преподавателэ, омук оҕолоругар нуучча тылын, литературатын үөрэтэр Мария Сергеевна Соловьева олус истиҥ, кылгас эрээри, чопчу Соловьевтар дьиэ кэргэн күннээҕи олохторуттан, ийэтин Сардаана Платоновна туһунан ахтан санаан ылбыта. Ону кытта Мария Сергеевна убайа Платон Сергеевич кыыһа Сардаана Ойуунускайаны, кини оҕото Айлин кыысчааны, П.А. Ойуунускай хос-хос сиэнэ тахсаннар, Ойуунускай удьуора утумнанан баран иһэрин, тыыннаах ситим туоһулара буолалларын саалаҕа мустубут дьон үөрэ көрдүбүт. Сардаана Платоновна Тааттаҕа үбүлүөйдээх ыһыахтарга тэҥҥэ үгүстүк илдьэ сылдьыбыт, үгүстүк хаартыскаҕа көрөр кыысчааммыт Лина, Лина Сергеевна билигин Москваҕа олорор, үс оҕолоох. Бастакыта Платон, 1993 с.т. программист, Антон 2008 с.т. 10 кылаас, Виктория 2011 с.т. 7 кылаас үөрэнээччилэрэ. Лина Сергеевна 2022 сыллаахха Михайлова — Ойунскайа диэн ийэтин фамилиятын ылыммыт эбит. Ити курдук Лина Сергеевна удьуор утумун салҕыыр оҕолордоох. «Ийэм сырдык сэбэрэтин оҕолорбор, икки кыраларбар үгүстүк кэпсиибин, бэйэм да билбэппинэн ийэм курдук ардыгар туттан, саҥаран-иҥэрэн ылабын» – диэн ийэтин Сардаана Платоновна туһунан видео ахтыытын музейга буолбут тэрээһиммитигэр дьоҥҥо көрдөрбүппүт.
Сардаана Платоновна олоҕун бүтүннүүтүн аҕата уустук олоҕун сырдатарга, дьоҥҥо дьэҥкэтик, кырдьыктаах- тык тиэрдэргэ сыал-сорук туруоруммута – ол сыалы чиэстээхтик туолбута. Улуу киһи оҕото, саха Саарынын кыыһа буолан туран, үгүс-элбэх хаһыакка ыстатыйалары суруйан, көрсүһүүлэргэ сылдьан кэпсээн-ипсээн, кинигэлэри таһааттаран, аҕатын сырдык аатын киэҥник, кэскиллээхтик ааттаппыта.
Бу «Ойуунускай Сардааната» быыстапкаҕа турбут экспонааттар, хаартыскалар, кыра, улахан диэн арахсы- баттар, барыта сүдү суолталаах. Манна барытын арыйан кэпсэммэтэ. Өссө көрүөн- билиэн баҕалаахтарга киинэлэри көрдөрөбүт, онон кэлиҥ, сылдьыҥ диэн ыҥырабыт.
Н.В.ХАЛГАЕВА, П.А.Ойуунускай аатынан литературнай музей быыстапкалыыр салаатын үлэһитэ.