«Олус да улааппыккын» диэн ырыа хайдах айыллыбыта

Ханнык баҕарар айыллыбыт ырыа бэйэтэ туспа устуоруйалаах да, дьылҕалаах да. Аны бэйэбэйэлэригэр майгыннаһар да майгыннаспат өрүттэрдээхтэр.

Хомойуох иһин, элбэх ырыалар айыллыбыт устуоруйалара, чахчылара биллибэттэр. Онон, хаһан, хайдах быһыыгамайгыга уонна тоҕо айыллыбыттарын туһунан киэҥ эйгэҕэ биллибэккэ хаалаллар. Онон элбэх интэриэһинэй устуоруйалар, чахчылар дьоҥҥо-сэргэҕэ киэҥник биллибэттэр.

Саха норуотун биир талааннаах ырыаһыта, ырыа айааччыта уонна мелодиһа Игнатий Игнатьевич Слепцов (1923-1976 сс.) айымньылаахтык үлэлээбит сылларыгар бэйэтин тылыгар уонна мелодиятыгар республика олохтоохторугар сөбүлэппит элбэх ырыалары айан, олору бэйэтэ кыра да, улахан да, сценаҕа тахсан ситиһиилээхтик толороро. Биир оннук ырыаларыттан биирдэстэринэн «Олус да улааппыккын» диэн ырыата буолар.

Игнатий Слепцов саамай бастакы мелодиятын 1947 сыллаахха биллэр поэт Валерий Чиряев «Доҕорбор» (Тоҕо куруук батыһан) диэн хоһоонугар айбыта. Ол ырыа республикаҕа киэҥник биллибитэ.  Ити кэнниттэн уонча сыл устата ырыа айарга бэйэтэ ылсан холоммотоҕо. 1957 сыллаахха Улуу Өктөөп революцията 40 сылыгар анаммыт Саха сирин ыччатын маҥнайгы фестивалыгар Таатта уус-уран самодеятельноһын сүүстэн тахса киһилээх коллектива оройуоннарын чиэһин көмүскүү Дьокуускайга киирбитэ. Делегацияны кытта салайааччы уонна конферансье быһыытынан Игнатий Слепцов эмиэ киирсибитэ.

Фестиваль усулуобуйатын, балаһыанньатын быһыытынан, хас биирдии кыттар оройуон бэйэтин концерыгар хайаатар даҕаны бэйэ айбыт айымньытын толороро ирдэнэрэ. Комиссия (жюри) чилиэннэрэ фестиваль усулуобуйатын кытаанахтык тутуһан, толоруллар нүөмэрдэри сыаналыырга бэлэм сылдьаллара. Онон, Игнатий Слепцов бэйэтэ икки саҥа айбыт «Биллэргиэн» уонна «Олус да улааппыккын» диэн ырыалары сценаҕа бэйэтэ олус бэркэ толорбута. Ырыалар иккиэн «биискэ» толоруллан, көрөөччүлэргэ олус сөбүлэппиттэрэ. Кытаанах жюри чилиэннэрэ «ууллан» хааланнар, ити нүөмэрдэри үрдүктүк сыаналаабыттара. Фестиваль түмүгэр Таатта ыччатын концера I-кы миэстэни ылбыта.

1959 сыллаахха Саха сирин ыччатын II-ис фестивалыгар Игнатий Слепцов эмиэ бэйэтэ айбыт тылларыгар уонна мелодиятыгар «Күөрэгэй» уонна «Ыһыах» диэн, кэлин республика олохтоохторугар киэҥник биллибит уонна сөбүлэппит икки саҥа ырыаларын бэлэмнээн киллэрбитэ. Ити фестивальга таатталар иккис миэстэни ылбыттара.

Ити икки республика фестивалларын кэннилэриттэн Игнатий Слепцов ырыалары айыыга хоннохтоохтук ылсан барбыта. «Олус да улааппыккын» мелодист Игнатий Слепцов биир биллэр ырыата буолбута. Кини концерыгар сылдьыбыт дьоҥҥо, радионан истээччилэргэ ити ырыа олус сөбүлэппитэ. Ырыа тылларыттан, ис хоһоонуттан биллэххэ автор кэргэнигэр буолбакка, атын кыыска эбэтэр дьахтарга анаммыта биллэрэ. Ол курдук бу ырыа маннык тыллардаах: «Билсиэх!» — диэн этиэхпин Мин бэйэм доҕордоохпун, «Билсиэх!» диэн кээһиэхпин Хайы-үйэ оҕолоохпун. Эйигин ууруохпун Чугаһыа да суохтаахпын Кэргэммин умнуохпун Кыра суобас дуомнаахпын».

Уһун сыллар устата Игнатий Слепцов бэйэтин ырыатыгар кими хоһуйан ыллаабыта киэҥ эйгэҕэ биллибэккэ сылдьыбыта Игнатий бэйэтэ 1976 сыллаахха уһуннук ыалдьан күн сириттэн букатыннаахтык барбыта.

2002 сыллаахха «Ырыа аргыстаммыт олох» диэн Игнатий Слепцов айар үлэтин, олоҕун уонна кэргэттэрин туһунан бэртээхэй кинигэ тахсыбыта. Кинигэни кэргэнэ А.П. Слепцова уонна биир дойдулааҕа П.Х.Андросов — Дьөҥкү Сээн суруйан, хомуйан таһаарбыттара. Кинигэҕэ «Норуот ырыаһыта» диэн К.Н. Харайданов — уруккута советскай-партийнай үлэһит Игнатий Слепцов туһунан ахтыыта баар. Онно кини бэйэтин ахтыытыгар, 70-с сыллар саҕаланыыларыгар Таатта артыыстара Томпо оройуонугар Алдан нэһилиэктэригэр гастроллуу кэлээччилэр. Саамай кэлин кэлэ сылдьыыларыгар концерт буола турдаҕына, Игнатий Слепцов кинини көрүдүөргэ көрсөн ыйыппыт: «Көстөкүүн, ити «Олус да улааппыккын» диэн кими хоһуйан ыллаабыппын билэҕин дуо?» Киһитэ: «Суох, билбэппин, кими ыллаатыҥ буолла…» — диэн хардарбыт. Онуоха Игнатий: «Ити эн балтыҥ Аграфена Николаевна туһунан ыллаатым» диэбитигэр аан бастаан истэн соһуйбут. К.Н.Харайданов ахтарынан Игнатий эдэригэр Кириэс Халдьаайыга үлэтинэн элбэхтик кэлэн барар эбит. Онон, Аграфена Николаевна диэн ким этэй? Аграфена Николаевна Харайданова (05.09.1925- 31.03.2005 сс.) диэн Томпо оройуонун олохтооҕо, Ф.М. Охлопков аатынан совхоз аатырбыт ыанньыксыта, үс улахан уордьан кавалера.

Кини уруккута Таатта оройуонугар дьадаҥы бааһынай кэргэнигэр төрөөбүтэ. Эдэриттэн хоһуун үлэһитинэн биллибитэ. Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии саҕаламмытыгар 16 саастаах кыыс эр дьону солбуйан, холкуос күүстээх үлэтиттэн чаҕыйбакка, хоһууннук ылсан үлэлээбитэ. Ол курдук маҥнайгы сайын от охсубута. Нөҥүө сайыныгар оттооһуҥҥа оскуола оҕолорун салайан үлэлэппитэ. Элбэх от бэлэмнээннэр, холкуос салалтатыттан махтал ылбыттара. Кыһыныгар эдэр үлэһит наар колхоз тас үлэтигэр үлэлээбитэ. 50-ча кыраадыстаах тымныыга от-мас тиэйэрэ, уонунан көстөөх сиртэн таһаҕас тиэйэрэ. 1944 сылтан колхоһугар хонуу биригэдьииринэн ананан 17 сыл устата үтүө субастаахтык үлэлээбитэ. 1962 сылтан А.Н.Харайданова бэйэтэ тылланан хаалыылаах фермаҕа ыанньыксыттыы барбыта. Кыайыгас-хотугас үлэһит аны бу үлэҕэ бэйэтин үрдүк хаачыстыбаларын көрдөрөн, үлэлээбит ферматын бастыҥнар кэккэлэригэр таһаарбыта. Пятилеткалар түмүктэринэн тус бэйэтэ үлэтигэр бастыҥ көрдөрүүлэри ситиспитэ. Производствоҕа үрдүк ситиһиилэрин иһин советскай правительство Аграфена Николаевна үлэтин үрдүктүк сыаналаабыта. Итиэннэ кинини Ленин (1966 с.), Бочуот бэлиэтэ (1971 с.) Үлэ Кыһыл Знамята (1973 с.) уордьаннарынан наҕараадалаабыта.

Аграфена Николаевна сүрүн үлэтин таһынан общественнай үлэҕэ актыыбынайдык кыттара. Ол курдук Таатта, Томпо оройуоннарыгар, итиэннэ төрөөбүт Байаҕантайын нэһилиэгэр элбэх сыллар устата депутатынан талыллыбыта, партия Саха сиринээҕи обкомун чилиэнигэр кандидат этэ. Тус олоҕор кэргэннэммэтэҕэ, ииппит кыыһыттан ыччаттардаах.

Виталий СЛЕПЦОВ