Эргэ саһарбыт хаартыска Эргиччи үгүһү өйдөттө, Элэҥнээн аастылар түгэннэр Эймэнэ хамсаата сүрэҕим.
Улууспутугар, чугаһынан суох истиин-тастыын сиэдэрэй оҥоһуулаах, аныгы поликлиника тутуллан, силигэ ситэн, үлэҕэ киирдэ. Уораҕай тас өттүгэр эркиҥҥэ: «Өйдүүбүт! Кэриэстиибит! Махтанабыт!» диэн кыһыл буукубаларынан испииһэктээн дьэрэлиппиттэрэ үгүс киһини долгуттаҕа. Урут балыыһаҕа төһөлөөх үгүс үтүөкэннээх үлэһиттэр үлэлээн ааспыттара буолуой?
Мин стеланы көрөн баран, бу барахсаттар ас-таҥас кырыымчык кэмигэр ыарахан да усулуобуйаҕа, чахчы, бэриниилээхтик да үлэлээбиттэрин өйдөөн-санаан кэллим. Оҕо сааһым кэмнэрэ, оччотооҕу балыыһа олоҕо-дьаһаҕа, үлэни өрө туппут хоһуун дьоно, чуолаан, хааччыйар эйгэ үлэһиттэрэ, харахпар элэҥнээн аастылар. Аҕам барахсан, кини үөлээннээхтэрэ, доҕотторо олохторун үтүө кэмнэрин, күөгэйэр күннэрин балыыһа киэҥ тиэргэнигэр сүүрэн-көтөн, үлэлээн-хамсаан аһарбыттара. Аҕам Николай Иннокентьевич Акимов, сүүрбэччэ сыл устата балыыһа сопхуоһунан, атыннык эттэххэ, кылаабынай бырааһы хаһаайыстыбаннай чааска солбуйааччынан үлэлээбитэ. Дьэ, ол иһин даҕаны, кылаабынай быраастары кытта «эн-мин дэһэн» ыкса сибээһи тутуһан үлэлээбит эбит.
Кини 1959-60 с., Е.В. Руденко кылаабынай бырааһынан үлэлии олордоҕуна, олох саамай ыарахан, уустук кэмигэр түбүктээх үлэтин саҕалаабыта. Оччолорго балыыһаҕа биир-икки суһал көмө массыыналаахтара суоппарынан Шилов диэн нуучча киһитэ үлэлээбитэ уонна биир аттаахтара. Онон, аҕам үлэтэ сарсыарда 8 чаастан саҕаланара, халлаан сырдыы да илигинэ, суола сойбут буолааччы. Оттуллар оһохторго мас, иһэр ууну, мууһу тиэйии-таһыы, бүтүн балыыһа аһын-таҥаһын булуу, күн аайы сибиэһэй килиэп, үрүҥ аһы ылыы курдук күннэтэ хатыланар түбүктэр.
Ону барытын соҕотох аҕабыт барахсан истиҥ доҕорунуун (атыныын) бытарҕан тымныыны, өҥүрүк куйааһы аахсыбакка мөхсөллөрө. Атын олус харыстыыра, бэйэтэ эрэ көрөрө-истэрэ, онон ата туора дьону чугаһаппат этэ. Түптэлэс тымныыга, тоҥуу хаары кэһэн, күҥҥэ хаста да мас тиэйэн киллэрэллэрэ. Оччолорго аны электричество уотун 11 чааска диэри эрэ биэрэллэрэ, онон кыраһыын, чүмэчи быстыбакка баар буолуохтааҕа. Ардыгар чүмэчи, тапочка, халаат, соттор, утуйар таҥас эҥин курдук үгүстүк туттуллар маллары ыла куораттыырын өйдүүбүн.
Соҕурууттан үгүс быраастар, сиэстэрэлэр кэлэн, иккис дойду оҥостон, саха, боростуой үөрэҕэ суох дьонун кытта биир тылы булан бэркэ үлэлээбиттэрэ.
Аҕам 7 кылаас үөрэхтээх, былыр Охотскай Перевозка нууччалары кытта бодоруспут буолан, нууччалыы иҥнибэккэ үчүгэйдик саҥарара, уопсай тылы түргэнник булара. Ол быраастар ону-маны көрдөөтөхтөрүнэ: «жалко что ли?» — диэн тыллаах буолара. Ол иһин «жалко что ли?» — диэн хос ааттаабыттара. Онон нуучча быраастара аҕабытын сөбүлүүллэрэ, дьиэбитигэр сылдьаллара. Ордук Н.А. Старченколыын, Н.С. Раевскайдыын доҕордоһоро, бииргэ балыктыыллара эҥин. Биирдэ күһүн куобах сии олордохпутуна, массыына кэлэн дьиэбит таһыгар хорус гынна. Биһиги куттанан, куобахпытын кистиир аакка түстүбүт, аҕабыт «бэйэ киһитэ дии» — диэн буойда. Утаакы буолбата, Старченко дьиэбитигэр бадахаччыйан киирдэ. Остуолга сытар уҥуоҕу көрөн баран, күлэ-күлэ: «Кобах, кобах, дядя Коля браконьер», — диэтэ. Инньэ гынан, күлэ-күлэ куобахпытын таһааран, салгыы аһаатыбыт. Киһибит кэпсээнэ-ипсээнэ сүрдээх, биһиги күллэхтэринэ күлсэбит эрэ уонна саҥата суох истэбит. Кэргэнэ Лидия куһуогунан эти уонна саха миинин сөбүлүүрүн, оннооҕор иитиллибит аһыттан тэйэн эрэрин туһунан эппитин өйдөөн хаалбыппын. Кылаабынай быраас, Николай Афанасьевич Старченко, олус боростуой, элэккэй, саха үөрэҕэ суох дьонун кытта тэҥнээхтэрин курдук бииргэ сылдьара, бодоруһара.
Н.С. Раевскай маай быраа-һынньыктарыгар кэлэн, хонон-өрөөн барбытын өйдүүбүн. Санааларыгар, чугас эргин кустаабыта буолбуттара да, мэлийдэхтэрэ дии. Ынах төрөөн «Телочка да телочка» дии-дии хотоҥҥо ыстанан тиийэрэ. Олус боростуой, үчүгэй, сырдык дууһалаах барахсаттар этэ. Раевскай бардаҕын утаа 2-тэ суруйа сылдьыбыта, балыыһа үлэһиттэрин эҥин сураһара да, аҕам хантан эппиэттиэй, суох буоллаҕа дии. Е.В. Руденколыын эмиэ үчүгэй сыһыаннаахтара. Аҕам ити нуучча быраастарын олус судургулар, көнөлөр диэн хайгыыра.
Аны балыыһа хас да куорпуһа, быраастар уопсай дьиэлэрин өрөмүөнэ, онно кырааска, тутуу матырыйаала көстүбэккэ сордуура. Ол барыта – аҕабыт кыһалҕата. Итини барытын хааччыйар эйгэ үлэһиттэрэ толороллоро.
Өрөмүөн үлэтэ бүттэҕинэ, саҥа кэлэр бырааска түһэр, олорор сирин булуу, дьиэни өрө тардыы, сөргүтүү, уутун-хаарын бэлэмнээһин, ас булан тоһуйуу эрэйэ буолара. Сулумах киһи кэллэҕинэ, син онно-манна быыс-хайаҕас булан түһэрэллэрэ. Оттон ыал кэллэҕинэ, дьэ, кыһалҕа бөҕө буолара. Ол курдук, 1965 с. Иванов Василий Федорович диэн саха кэргэннээх нуучча, 4 оҕолоох кылаабынай быраас кэлэрин туһунан сурах оройуону тилийэ көппүтэ. Аны олоруохтаах дьиэтэ (паарка таһыгар турар кэлин кэтэхтэн үөрэтэр оскуола буолбута) түннүгэ-үөлэһэ суох айгыраан аҕай, капитальнай өрөмүөҥҥэ турара. Ханна да түһэрэр сир суох буолан, ыксаан, дьиэтигэр аҕаларга күһэллибитэ. Бастаан ийэбит «бачча кыараҕас дьиэҕэ ол мааны ыалы ханна батараары, бэйэбит да элбэхпит дии» — диэн, утарылаһан көрөөхтөөн баран, сөбүлэһэригэр тиийбитэ. Биир үтүө киэһэ дьиэтигэр көһөрөн күккүрэтэн аҕалбыта. Хата, боростуой баҕайы дьон буолан, хаһааҥҥыттан эрэ билсэр дьон курдук истиҥник көрсөн, тапсан, сүүрбэччэ хоммуттара быһыылаах. Оҕолор уу сахалыы саҥараллара, арай аҕалара көннөрү өйдүүр эрэ этэ. Ийэлэрэ Дора биэлсэр быһыылааҕа, кыра уолугар олороро. Ийэбиниин дьүөгэлии буолбуттара. Кэлин аны кулууп таһыгар уһун хара дьиэҕэ көһөрбүттэрэ. Били өрөмүөннэммит киэҥ-куоҥ дьиэлэригэр сыл эрэ олордулар быһыылааҕа, онно райком үлэһиттэрэ көһөн кэлбиттэрэ.
В.Ф. Иванов хас да сыл үлэлээн баран, атын сиргэ көспүтэ. Василий Федорович Покровскайга рентгенологынан үлэлии сырыттаҕына аҕам бара сылдьыбыт этэ.
Оччотооҕу кэми, нуучча быраастара боростуой үлэһиттэрин кытта истиҥ сыһыаннаахтарын, көһөн да баран, үлэлээбит сирдэрин умнубаттарын сөҕө саныыбын. Сааһыран истэҕим аайы, аҕам барахсан сыралаһан, ис сүрэҕиттэн кыһаллан үлэлээбитин сөҕөбүн эрэ. Ол курдук, ыарыһахтары сибиэһэй аһынан хааччыйа сатыыра. Саас Хаандыгаҕа Охотскай Перевозка баран үчүгэй, кыһыл хортуоска, күһүн Амматтан хаппыыста аҕалара. Бэйэтэ муҥхалаах буолан, балыыһа үлэһиттэрин илдьэ балыктаан кэлэрэ.
Ол саҕана тэрилтэ үлэһиттэрэ «хара үлэттэн» туора турбаттара, субуотунньукка оттуу-мастыы тахсаллара. Күһүөрү балыыһа атыгар тех. үлэһиттэрин кытта хоно-сүтэ оттуу барара. Оччолорго уоппуска ылан, дьиэтигэр олорорун өйдөөбөппүн.
Аҕабыт олус ыарахан кэмҥэ, күчүмэҕэй күннэргэ үлэлээбитэ. Ону сахалыы өйүнэн, сатабылынан барытын кыайа-хото тутара, ылыннарыылаах тыллааҕа, дьону түмэр, салайар дьоҕурдааҕа. Кини салалтатынан хааччыйар эйгэ үлэһиттэрэ бары эйэлээхтик бэркэ тапсан үлэлээбиттэрэ, балыыһа туллар тутаах дьоно этилэр.
Манна даҕатан кэпсээтэххэ, ийэбит Варвара Федуловна сытыары сымнаҕас майгылаах, дьоҥҥо үтүө сыһыаннаах, хаһан да аккаастыыры билбэт, үтүө санаалаах, олус асчыт, иистэнньэҥ бэрдэ этэ. Биһигини көрөөрү, киһи-хара оҥороору тэрилтэҕэ үлэлээбэтэҕэ, аҕабытыгар кытаанах тирэх, тулхадыйбат тулааһын, өйөбүл этэ. Улахан кэтэх хаһаайыстыбалаах уонна сатабыллаах хаһаайка, асчыт бэрдэ буолан, куруук астаах-үөллээх буолара.
Аны санаатахха, ийэбит барахсан киэҥ да көҕүстээх, аҕабыт бииргэ үлэлиир дьонун, доҕотторун тулуйан, үгүс да ыалдьыты истиҥник көрсөр, элбэх да хоноһону маанылаан хоннорор амарах санаалаах, дьиҥнээх саха Далбар хотуна эбит.
Ийэлээх аҕабыт оруобуна 45 сыл устата бииргэ эйэлээхтик, дьоллоохтук олорбуттара. Аҕыс оҕону иитэн-аһатан, үөрэттэрэн атахтарыгар туруорбуттара. Дьоммут биһиги туспутугар олорбуттара, олохторун барытын биһиэхэ анаабыттара.
Мария Колесова.