2023 сылга Таатта улууһун ыһыаҕа бэс ыйын 16-17 күннэригэр буолан аастылар. Быйылгы халаан уустук түгэннэри үөскэтэн, дьон-сэргэ санаатын көтөҕөр, сайыҥҥы үлэҕэ-хамнаска кынаттыыр дьоһуннаах сиэр-туом. Ийэ айылҕабытыгар, Үрүҥ күммүтүгэр, Аар Айыыларбытыгар сүгүрүйүү толорулларын ытык иэспит курдук ылынабын. Онуоха сахалар түҥ былыргыттан тутан кэлбит үгэспит, итэҕэлбит да буоларынан, Олоҥхо уонна ыһыах саха норуотун духуобунай култуууратын мэҥэ өйдөбүллэрин быһыытынан дьон өйүгэр-санаатыгар бигэтик киирбитин илэ итэҕэйдим…
Сырдык ыраас санаалаах дойдум ыһыаҕар тиийдим. Улуус ыһыаҕын туруоруута киэҥ, ис хоһооно дириҥ, олоҥхолоох улуус ыһыаҕа диэх курдук. Күп-күөх ньаассын оттоох киэҥ Хадаайы эбэ хонуутугар сүүһүнэн туналы маҥан ырбаахылаах эдэркээн дьахталлар, кыталык кыргыттар кынталдьыһа хааман киирэннэр быйылгы ыһыаҕы астылар. Мантан ыла ыһыах хаамыыта бииртэн биир кэрэ көстүүнэн солбуллан, түҥ былыргы төрүттээх, ыраахтан ыйаахтаах омук буоларбытын кэрэһэлээн, арыллан истэ.
1. Аан Алахчын хотун түһүлгэтэ
Сир ийэ дойду сибэккинэн симэнэн турдаҕына, илин халлаан диэкиттэн итии салгын биллиитэ, дьоройбут атахтаах, дьондойбут быһыылаах уолаттар түһүлгэҕэ киирэннэр тоҕус сиргэ түптэ түптэлээн, сыт таһааран, унаар буруону унаарыттылар, ыһыах дьонун ыҥырдылар. Сахалыы толору таҥастаах айыы далбар хотуттар чэчир туппут уолаттарынаан, күөх лабаанан далбаатаммыт нарын-намчы кыргыттарынан арыаллатан биирдии-биирдии хааман наскылдьыһан тахсаннар, алгыс түһэр түһүлгэтин олохтоотулар.
Үөтүүлээх Үөһээ дойду бастакы, иккис халлааннарыгар олохтоох Ахтар айыыһыт, Эдьэҥ Иэйэхсит хотуттар халыҥ ыччаттарынаан ханалдьыйа хаамтылар, алаас иччитин Аан алахчын хотуну арыаллыы туруннулар.
Сир-дойду симэхтэрэ Эрэкэ-Дьэрэкэ оҕолорун сиэппитинэн уйгуну-быйаҥы тардар, сири-дойдуну араҥаччылыыр, киһи-сүөһү төрдүн олохтуур сиэдэрэй чэчиктэринэн киэргэтиллибит чээлэй күөх көтө сылдьар таҥастаах Аан Алахчын хотун ыһыах дьонун уруйдаан, туойан куйуһутар, айхаллаан амалыйар, илин диэки хайыһан алгысчыты ыҥыран, үҥэр-сүктэр.
Илин халлаан эҥэрэ
Аралыйа сырдаата
Итии салгын сипсиэрэ
Иилии кууһан илгийдэ.
Тула бары иһийдэ,
Барыы-кэлии тохтоото..
2. Алгыс түһэр түһүлгэтэ
Ыһыах түһүлгэтэ икки аҥы силэллэн, илин диэки хаһыйан, Алгысчыты көрсөргө оҥоһуннулар: чэчир анньан, күөх лабааны илигиритэн, күөх оту тэлгээн, Алгысчыты көрсүү сиэрин ситэри толордулар. Алгысчыт киирэрин, үгэс быһыытынан, ыраахтан-чугастан ыҥырыллан ыһыахтыы кэлбит дьон бука бары сүһүөхпүтүгэр туран көрүстүбүт. Илин халлаан эҥийититтэн тоҕус туруйа уолаттарын, аҕыс кыталык кыргыттарын битииһит оҥостон, Алгысчыт киирэр.
Быйылгы ыһыах алгыһын Афанасий Николаевич Попов түһэрдэ. Саха норуотун сүдү дьонноро А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөйгө анаммыт 5 сыл (2023-2027 сс.) аһыллыытын, П.А.Ойуунускай төрөөбүтэ 130 сылынан, Дьокуускайдааҕы пединститут бастакы директора И.П.Жегусов төрөөбүтэ 125 сылыгар, ону таһынан, Россияҕа Педагог уонна Наставник , Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр уонна Тааттаҕа Үлэ сылларыгар анаммыт буолан, быйылгы ыһыахпыт алгыһа сүүнэ улахан суолталааҕынан ыһыахха мустубут киһи барыта долгуйа уонна тыҥыы күүппүтэ.
Айылҕа күүһэ сүүнэ, онуоха улуу дьоммут тургутар үгэстэрэ быйыл да кэһиллибэтэ. Ол эрээри норуот таптыыр ырыаһыта, алгысчыт, кэлиҥҥи кэмҥэ талааннаах олоҥхоһут Афанасий Николаевич тургутууну дьоһуннук аһаран, аал уоппут күөдьүйэ кыыһан, күммүт көрдө, күөрэгэйбит ыллаата. Алгысчыт долгуйбута ааһан, куолаһа чөллөрүйэн, ырыата-тойуга, тыла-өһө аһыллан, алгыс силигин ситэн, бука бары ылынныбыт, испитигэр иҥэриннибит.
Алгысчыт үҥэр Үрдүк Айыыларын, араҥаччылыыр иччилэрбит аатын биири да көтүппэккэ, биир-биир этэн эҕилдьитэн, ааттарын ааттаан, көрдөһөр-ааттаһар сыа-сым тылларын анаталаан истэ. Киэҥ Хадаайы эбэҕэ мустубут Таатта дьоно-сэргэтэ сыллааҕы алгыстарын дьоһуннук ыларга үөрэммиттэрин сэргии бэлиэтээтим. Бука бары сиэри-туому тутуһан, сөпкө хамсанан истилэр. Бука бары иннибитигэр турбут, аһыллыы сиэригэр-туомугар кыттар обургу оҕолор, араас ансаамбыл уолаттара- кыргыттара, улахан киһилии дьоһуннук алгыһы ылынар буолбуттара санааны көтөҕөр, эрэли үөскэтэр.
Түһүлгэҕэ үүт маҥан биэни сиэтэн киллэрэн, сэргэҕэ баайдылар, кымыстаах чороонтон ыһан арчылаатылар, ол кэннэ кымыһынан Дьөһөгөй оҕотун айах туттулар. Ийэ биэ барахсан кымыс үрдүн охторон, утаппыттыы иһэн кэбистэ. Бу бэлиэни баар дьон «үтүө бэлиэ» диэн үөрэ ылынныбыт, испитигэр иҥэриннибит.
Дьэ, ити кэнниттэн Алгысчыт сүрүн аналын толорон, битииһиттэринэн арыаллатан, түһүлгэттэн тахсан барда. Арчылааһын сиэрэ-туома ситтэ, алгыс хас биирдиибитигэр тиийдэ буолуо диэммин, чэпчээбиккэ үөһэ тыынным. Оттон уйгу-быйаҥ ыһыаҕа салгыы дьону-сэргэни түмэн, ньиргийэ турда.
Онон быйылгы Таатта ыһыаҕын туһунан түмүк санаам маннык:
1. Алгыһы түһэрии сиэрэ-туома — үйэлээх үгэс, ол быһыытынан ханнык да кэмҥэ уларыйбакка тутуһуллар. Манна арай олорор сир айылгытыттан, уратыттан таһааран, тыла-өһө дьиҥ сахалыы, олоҥхо тылынан эбэтэр көннөрү ыраас, саха тылынан буолуон сөп. Алгыс — сахалар куйаары кытары ситиммит, ийэ айылҕабыт араҥаччылыыр ньымата, хас биирдии киһиэхэ быһаччы тиийэр суоллаах-иистээх сүдү кистэлэҥмит. Алгыс шоу буолбатах.
2. Сааскы халаан уутун тургутуутун этэҥҥэ аһарбыт, сөпкө дьаһаммыт уонна дьон-сэргэ ис сүрэҕиттэн турунан, сырдыкка дьулуспут дьулуура таайан, күммүт-дьылбыт туран биэрдэ. Дьиҥ чахчы Тунах Ыһыах кэмнэрэ норуот үөрүүтүн үрдэттэ, окко киириэх иннинээҕи сынньалаҥы хааччыйда.
3. Билиҥҥи глобализация омук култууратын симэлитэр (нивелирование) кэмигэр саха тыынын тутан, тыыннаах аҕалбыт ытык Таатта былыргыны аныгы тыыннаан: таҥас-сап, тыас-уус (муусука), киэргэл-симэх –өттүнэн тупсаҕай, кэрэ көстүүлээбиттэрэ, оттон тылы-өһү олоҥхо тылынан харыстаан тутан кэлбиттэрэ — бу күн бүгүн тыын кыһалҕабытын сөпкө быһаарбыттара көрдөрөр.
4. Россия салалтата норуотун иннигэр оҕону, ыччаты иитиигэ туруорбут соруктарын толорорго – оҕону күннээҕи олоххо тэҥҥэ тутан, сиэрдээх майгыга, үлэҕэ, көхтөөх буолууга иитэр-үөрэтэр ньымалары булуу, көдьүүстээхтик олоххо киллэрии. Маныаха Таатта улууһа кэлин уонча сыл кластер ньыматын киллэрэн, бүтүн өрөспүүбүлүкэҕэ “Таатталар таптылар”диэн сыанабылы ылбыттара. Ити олох бары араҥатыгар киирбитэ Ыһыахха эмиэ дьэҥкэтик көстөр. Кластер — бу сомоҕолоһуу, бииргэлэһии, көмөлөсүһүү сүрүн ньымата.
Екатерина Петровна Чехордуна, педагогическай наука кандидата, РФ АПСН чилиэн-корреспондена, РСФСР үөрэҕириитин туйгуна, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх учуутала, Н.В Черскай аатынан «Саха Өрөспүүбүлүкэтин наукатыгар үтүөлэрин иһин» мэтээллээх, Таатта улууһун уонна Тыараһа нэһилиэгин бочуоттаах гражданина.