Бүттүүн саха тылын үөрэтэр, үөрэппит учууталлар учууталлара, СГУ, билиҥҥинэн ХИФУ саха салаатын солбуллубат, билигин номоххо киирбит преподавателэ, биир дойдулааҕа, тумус туттубут Былатыан Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, Гражданскай килбиэн бэлиэ хаһаайына, Таатта улууһун ытык гражданина Василий Никитич Протодьяконов бу сыл от ыйын 1 күнүгэр төрөөбүтэ 90 сылын туолла.
Бэлиэ күҥҥэ даҕатан Василий Никитич киинэ түспүт, тапталлаах төрөөбүт түөлбэтигэр кини үтүө аатын ааттаан аһаҕас халлаан анныгар турар Чөркөөх түмэлигэр киирэр суруйааччылар дьиэлэригэр бэлиэ тэрээһин буолла.
Улахан учууталы, ытык мааны биир дойдулаахпытын ахтан-санаан, ытыктаан, ыраахтан чугастан күндү ыалдьыттар тоҕуорустулар. Кинилэр ортолоругар Ил Түмэн председателин солбуйааччы А.Н.Жирков, ХИНТуоКИ декана Гаврил Торотоев, улуус баһылыгын солбуйааччы Святослав Сунхалыров, Октябрьскай нэһилиэк баһылыга Андрей Семенов, улуустааҕы Айымньы дьиэтин салайааччыта Гаврил Вырдылин, Баһылай Никиитис төрөппүт кыргыттара, сиэннэрэ, аймахтара ,үөрэппит, алтыспыт доҕотторо, үөрэнээччилэрэ, нэһилиэк олохтоохторо муһуннулар.
Баһылай Никиитиһи үөрэнээччилэрэ, биир идэлээхтэрэ эрэ буолбакка, биһиги бас-көс салайаччыларбыт эмиэ үрдүктүк туталлара. Ол курдук бу соторутааҕыта эрэ “Кыым” хаһыакка тахсыбыт Варвара Окорокова ыстатыйагар: “Баһылай Никиитис сэһэнин бастакы бэрэсидьиэммит М.Е.Николаев, Ил Түмэн салайааччыта А.Н.Жирков анаан-минээн истэллэрэ, улаханнык ытыктыыллара”, — диэн бэлиэтээбитэ. Онтон Баһылай Никиитис 90 сыллаах бэлиэ күнүгэр, саҥа аһыллыбыт мэҥэ өйдөбүнньүк иннигэр Александр Николаевич Жирков бастакынан тыл этэн, кинилиин алтыспыт кэмин ахтан-санаан ааста. Бастатан туран вице-спикер мэҥэ өйдөбүнньүк скульптор кыраҕа хараҕынан чочуйан оҥорбутун, табыллыбытын бэлиэтээн эттэ. Салгыы кини: “Баһылай Никиитис билиҥҥи кээмэйинэн кээмэйдэммэт… Бу билиҥҥи мээрэйгэ кыайтарбат – туспа, ураты, былыргы саха интэлигиэнсийэтигэр киирсэр киһи. Саха литературатын төрүттэниэҕиттэн дьиэктээх уонна дьиэгэ суох диэҥҥэ араарар хайытыы саҕаламмыта. Дьиэктээх өттө умнуллуохтааҕа, дьиэгэ суоҕа өрө тутуллуохтааҕа. Ити кэм балайда уһуннук барбыта. Баһылай Никиитис олоҕун устата ити дьалхааҥҥа умньамматаҕа, саха литературатын култууратын итинтэн быыһыы-араҥаччылыы сатаабыта. Умнууга ыытыллыбыт дьону норуоттарыттан тэйиппэтэҕэ, үөрэппит устудьуоннарыгар, ханна сылдьыбыт сиригэр кинилэр тустарынан кэпсиирэ. Дьэ ол үөрэппит оҕолоро оскуолаларга тиийэн, учууталларын тылын тиэрдэ сылдьыбыт буоланнар, 1990- сылларга В.В.Никифоров-Күлүмнүүр, В.Н.Леонтьев, Г.В.Баишев-Алтан Сарын, Таатта Оруоһуттарын курдук дьоннор үтүө ааттара тиллэн барбыттара. Саха дьоно В.Н.Протодьяконов нөҥүө бу дьон ааттарын өйдөрүгэр хатыы сылдьыбыт буоланнар атыҥыраабатахтара, саха литературатын быстыспат сорҕотун быһыытынан түргэнник билиммиттэрэ. Ити үтүөтэ саха тыллаах баарын тухары умнуллуо суоҕа”, — диэтэ. Биир дойдулаахтарыгар туһаайан Александр Николаевич, Баһылай Никиитис аатын саха чулуу дьонун кытта бииргэ тута сылдьарбытыгар дьулуһуохтаахпытын, ол тугунан да итэтиэ суоҕун, ыччаппатыгар тирэх буолуоҕун тоһоҕолоон эттэ.
Үөрэппит үөрэнээччитэ, билигин ХИНТуоКИ декана Гаврил Торотоев Баһылай Никиитискэ үөрэммит уонна 20 сыл бииргэ алтыспыт, сүбэ-саргы ылбыт сылларын үтүөтүк саныы сылдьарын туһунан эттэ. “Баһылай Никиитис кыларыйан турар кырдьыгы этиэххэ наада”, — диирин куруук өйдүү-саныы сылдьабын диэтэ.
Баһылай Никиитис күн сириттэн барыаҕыттан ыла кини аатынан стипендияны саха салаатын бастыҥ студеннарыгар туттарар үтүө үгэс олохтоммут. Быйылгы стипендияны туттарыы үгэһэ кини төрөөбүт сиригэр-уотугар ыытылынна. Стипендиатка Сардаана Томскаяҕа бу үөрүүлээх, долгутуулаах күн олоҕун биир умнуллубат үтүө өйдөбүлэ буолуо турдаҕа.
Бу күн ыраахтан чугастан кэлбит ыалдьыттар скульптор, биир дойдулаахпыт Н.Д.Огонеров Василий Никитичка оҥорбут мэҥэ өйдөбүнньүгүн аһыллыытын сиэригэр-туомугар кытыннылар. Баһылай Никиитис өйдөбүнньүк бэлиэҕэ кинигэни күөрэччи тутан, дорҕоонноохтук ааҕа турара үйэтитиллибит. Дьон-сэргэ олус майгынныырын, учууталбыт илэ бааччы күлбүтүнэн хамсаан кэлиэх курдук дэстилэр. Кэлин ватсапка тарҕаммыт өйдөбүнньүгү көрөн үөрэппит оҕолоро араас улуустартан: “бэркэ да оҥорбут. Туттан-хаптан турардыын, ис майгыта кытта илэ-чахчы көстөр”, “санаабар өссө да тыыннаах, уруккутун курдук ханна эрэ баара буолуо дии саныыбын”, “хараастыах санаам киирэр” уо.д.а. истиҥ санаалар суруллаллар… Тэрээһиҥҥэ кэлбит биир үөрэнээччитэ ахтан аһарбытыныы, хас биирдии киниэхэ үөрэммит киһи Баһылай Никиитис миигин эрэ таптыыр диэн санаа киирэрэ, — диэн ахтан аһарбыта сөп да эбит.
Тэрээһин биир дьону түмэр түгэнинэн Баһылай Никиитискэ анаммыт “Кыым саҕааччы, суолдьут сулус” диэн ааттаах кини олоҕун кэрэһитин көрдөрөр быыстапканы түмэл үлэһиттэрэ таҥан оҥорбуттара буолла. Баай, дэлэгэй ис хоһоонноох быыстапкаҕа учуутал убайбыт тус архыыба, үлэҕэ илдьэ сылдьыбыт бартыбыаллара, саахымата, туттубут маллара-саллара, сөбүлүүр хартыыналара, кинигэлэрэ бааллар. Бу бартыбыаллартан биирдэстэрин олус үчүгэйдик билэр эбиппин. Бартыбыалын тэйгэччи тутан хааман иһэрэ көстөргө дылы, аны эриллиҕэс буочарынан суруйбут бэлиэтээһиннэрэ барыта олус чугас, студент кэрэ кэмнэрин санаталлар. Үгүс элбэх сурук-бичик быыстарыттан бииргэ үлэлээбит коллегалара истиҥ-иһирэх тыллардаах кыра эҕэрдэ суруктара “саһан” сытарыгар хараҕым хатанар. Онно: “Таптыыр убаастыыр учуутал убайбыт, Таатта улууһун Ытык киһитэ, саха норуотун чөмчөкө өйө – Василий Никитич! Былатыан Ойуунскай аатынан государственнай бириэмийэ лауреата үрдүк аатын ылбыккынан эҕэрдэлибит! Үгүс сыллаах сыралаах үлэҥ чиэстээхтик сыаналаммытынан үөрэбит, сүдү бэйэҕэр сүгүрүйэбит, киэн туттабыт”, — диэн иһирэхтик, тэҥҥэ үөрэн-көтөн суруйбуттара ааҕарга истиҥин. Бу тылларга кини ытык, чөмчөкө учуутал буоларын билинии, аны олоҕун биир саамай, хасыһан туран үөрэппит, сүгүрүйэр Былатыан Ойуунускайга анаабыт сыралаах үлэлэрэ үрдүктүк сыаналаныыта барыта манна, кыра эрээри түгэхтээх эҕэрдэ сурукка көстөр.
Баһылай Никиитискэ анаммыт тэрээһин хайдах да төрөөбүт тылбыт инники төлкөтүгэр тохтоон аастахха эрэ ситэр-хотор. Онон кини эппит кынаттаах тылларынан “Омук күүһэ өйүгэр, өйүн күүһэ тылыгар” диэн литература сайдыытыгар өйдөбүл туһунан “Төгүрүк остуол” тула олорон кэпсэтии туспа ырытыыны эрэйэр. Тыл тула кэпсэтии тосхолун Михаил Протодьяконов саҕалаата. Кини бэлиэтээн эппитинэн, чопчу тыл уонна литература үөрэҕин тута сылдьар дьоммут кэлбиттэринэн сибээстээн кинилэртэн билигин ийэ тылбыт хайдах балаһыанньаҕа, турукка сылдьарын, литературата, театр, олонхо, итэҕэл хайдах турукка баарын, туох моһоллор баалларын хайдах туоратыахха сөбүй диэн кэпсэтии буолуохтаах, — диэтэ. Салгыы кини: “Саха өрөспүүбүлүкэтэ судаарыстыбаннай тылы төһө сөпкө, киэҥник туттарый, толкуйбут хайдаҕый , тылы туттуу, кэпсэтии эйгэтэ хайдах турукка тиийдэ диэн билиэхпитин баҕарабыт. Үйэ сайдан саҥа технологиялар олоххо киирбиттэрин да иһин бэйэбит тылбытын, литературабытын умнуо суохтаахпыт. Таатта сирэ историческай миссиялаах. Манна литературнай тыл үөскээбитэ, тылдьыт манна суруллубута, олоҥхону манна Ойуунускайдаах түмэннэр, билигин аан дойдуга таҕыста, тыл института тэрийбит дьон мантан тыыллан-хабыллан тахсыбыт буоланнар тыл суолтатын чугастык ылынабыт. Тылбыт сүттэҕинэ норуот быһыытынан иэдэйэбит. Василий Никиитис олоҕун устата тылбыт сүппэтин туһугар үлэлээн, дьулуһан кэлбитэ, уус уран литература сайдарын туһугар үөрэппитэ-такайбыта. Кэнэҕэски кэнчээри ыччаппытыгар саҥа технология дьайыыта күүһүрэн, аҕыйах көлүөнэнэн тылга улахан суоһааһын баар буолуоҕуттан сэрэхэдийии, онно хайдах сыһыаннаһабыт, көмүскүүбүт диэн боппуруос турар. Тааттаҕа Василий Никиитис аатынан тыл, литература киинин тэрийэргэ диэн быһаарыныы ыллыбыт, миэстэтэ билигин кэпсэтиигэ сылдьар, улуус дьаһалтата өйүүр. Онон историческай миссиябытын мүччү ыһыктымыахпытын наада. Тыл, литература, туристическай база тэрийэн аан дойдуга куйаар ситиминэн тарҕатарга, саха тыла сатарыырын туһугар үлэни саҕалаатахха үтүө түмүккэ кэлиэҕэ дии саныыбын. Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон музейы бастаан тэрийэригэр норуотун түмэ тардан оҥорбута билигин өрөспүүбүлүкэтээҕи таһымнаах музейдар буоллулар. Саха тыла сайдарын өйдүүр, өйүүр депутаттар, салайааччылар ылыстахтарына, норуот өрө анньан кыттыстаҕына кыайтарыа дии саныыбын”, — диэн туран кэпсэтиини тосхолун саҕалаата. Бу кэпсэтиигэ Г.Г.Торотоев, М.А.Протодьяконов, Л.Р.Кулаковская, В.С.Сунхалыров, Г.Г.Вырдылин, Ытык Күөлтэн “Туллукчаан” оҕо библиотекатыттан, саха тылын метод холбоһугун салайар Галина Им, Ньурба Күндээдэдиттэн суруйааччылар сойуустарын чилиэнэ Дьолуолаах, Мэҥэ Хаҥалас Павловскайтан дьиэ кэргэнинэн уо.д.а. кыттыыны ылан санааларын сайа эттилэр.
Баһылай Никиитискэ анаммыт тэрээһини оҕолоро, аймах-билэ дьоно түмсэн таһымнаахтык тэрийдилэр. Хас биирдии кэлбит ыалдьыты аһатан, үөрдэн-көтүтэн ыыттылар. Үтүө киһи тэрээһинэ “Учууталга сүгүрүйүү” диэн талба талааннаах Таатта дьоһун мааны дьонун кэнсиэринэн киэргэтилиннэ.
Номох буолбут ньургуһун ырыатыныы, күндү учууталбыт, төрөөбүт төрүт тылбыт барҕара сайдарыгар олоҕун анаабыт Баһылай Никиитис сырдык уота ыраахха диэри умсугута туруохтун.
С.ХАЛГАЕВА.
Хаартыскаларга: Баһылай Никиитис Протодьяконовка анаммыт тэрээһинтэн.