Уот айылҕа айыллыытыгар сүрүн оруолу ылбыт 4 көрүҥтэн (элеменнэртэн – уу, сир, салгын) – биирдэстэрэ буолар. Туох да күүркэтиитэ суох сайдыҥ (цивилизация) умайыы химическэй реакциятыттан саҕаламмыта. Уонна кини биһигини дьэбин уостубут, күлүгүрбүт хаспахтартан түгэҕэ биллибэт космоска таһаарбыта.
Аһылык минньигэс, хаспах сылаас
Биһиги хас биирдиибитигэр туох эрэ пироман (пиромагия) тугу эрэ уоттуу сатыырга умсугуйуу, улахан баҕа санаа баар. Уот кэмнэммэт күүстээх кини тылларыгар суураллан хаалбыт курдук өөр-өр хамсаабакка, саҥа таһаарбакка эрэ олоруохха син. Биһиги былыргы төрүттэрбит улахан кутаалары кытта, чаҕылхан, кустук умайа турар сиригэр чугаһыыллара. Айылҕаттан умайар газтаах сирдэр кинилэргэ умнуллубат өйдөбүлү хааллараллара.
Урукку кэм дьоно бэйэлэригэр анаан уоту туттубуттарын дөбөҥнүк санаан көрүөххэ сөп. Тыа, хонуу баһаара хамсыыр харамайы бүтүннүү буһаран кэбиһэр эбит, оччоҕо киһи бэлэм тотоойу аһылыгынан хааччыллар. Буспут эт сиикэйдээҕэр ордук минньигэс буоларын түргэнник өйдүүллэрэ.
Ол эрээри түгэҕэ биллибэт уһун бириэмэ ааспытын кэннэ, кутаа уот дьон уонна кыыл олоҕун дьэ араарар буолбут. Күн кыра быраата – уот буолар, билигин куруутун сырдатар уонна сылытар, кыыллартан уонна үүнээйилэртэн аһылыктарын тупсарбыта. Аһылык минньигэс, хаспах сылаас, аһа быраҕыллыбыт мутук дьиикэй кыыллары үүрэрэ. Дьон уоту таҥара курдук көрөрө, киниэхэ үҥэллэрэ. Уоту кытта көр-күлүү курдук сыһыаннаһар сөбө суоҕун бэркэ билэллэрэ.
Кыра хараҥаччы хорсун быһыыта
Кини туһунан төһөлөөх элбэх кэрэ үһүйээннэр баалларый?! Олортон монголлар биир кыраһыабай номохторо:
Уоту хайа иччилэрэ — лусшалар харабыллыыллара. Ханна эрэ буолбакка, арай Хангал хайаларыгар эрэ баар хас да сүүнэ улахан ( тоҕолар) “ Хочуоллар” уруккута умуллубут вулканнар үөлэстэрэ буолаллара.
Ол саҕана дьон уоту билбэт эбит. Биир үтүө күн Сирбит тыһыынчанан дракон ырдьыгыныырын кэриэтэ уһуктубут. Үөһээ халлааҥҥа умайа сылдьар таастар былыт курдук көтөн, күнү бүөлүү бүрүйбүттэр . Дьон «арааһа бааһанаахчыттар кэлбиттэр” — диэн атах балай хараҥаҕа сүүрбүттэр, ууллубут таастар, ону тэҥэ ардах уонна оргуйа сылдьар хара сымала кинилэри эккирэппит.
Онтон дьэ сир уоскуйбута. Күн тыган, халлаан сырдаан, хайалар эмиэ көҕөрбүттэрэ. Уолан эрэр үрэхтэр ыраас уунан туолбуттара. Кыыллар уонна көтөрдөр төннөн кэлбиттэрэ.
Арай дьон лушалартан куттанар буолан, хайаларга төрүт да чугаһаабат этилэр. Арай ханнык эрэ булчут баһаарбыт табатын эккирэтэн, ол хайаларга киирэн хаалбыта. Тохтоон дьэ өйдөөн тула өттүн көрүммүтэ: сибэтиэй уот умайара, ону тула хайа иччилэрэ: олорон эрэ таба этин сииллэрэ, сорохторо иттэллэрэ – булчут аҕылаппыт курдук көрөн турбут уонна бэйэтэ билбэтинэн кини кистэлэҥин барытын кэпсээбитэ. Дьон хайа иччилэриттэн уоту уоран ыларга быһаараммыттара. Хайаҕа кыра, сылбырҕа хараҥаччыны ыыппыттар. Кини иччилэр кутаа уоттарыттан кыра чоҕу кытаахтаан ылара табыллан, кыаллыбыта. Ол эрээри кинини өйдөөн көрбүттэрэ. Иччилэртэн биирдэстэрэ чыычаах кутуругуттан туппута. Хараҥаччы аһаран биэрэн көтө турбута. Ол бэлиэтин туоһута үйэ саас тухары бэлиэлээх буолбута. Бу курдук дьон Улуу уоту ылбыттара уонна дьэ дьиҥнээх дьон буолбуттара. Онтон хараҥаччы ол кэмтэн ыла сибэтиэй чыычааҕынан ааҕыллара.
Хармааҥҥа Прометей
Бастаан суолу солооччулар, тэлээччилэр улуу арыйыылара, булуулара үйэлэр түгэхтэригэр уонна сэриилэргэ сүтэллэрэ уонна кэлин саҥалыы үөскээн, сайдан бараллара.
Уһун кэмҥэ уоту ылыы уонна ону харайыы уустук, ыарахан боппуруоһунан буолара. Тыыһынчанан сыл устата уоту аалан эрэ ылаллара. Уоту уматар олус уустук буолан биирдэ уматан баран аны умуруорбакка харыстыыллара – ол курдук уустуктааҕа. Бу үлэ хататы (огниво) айыы кэнниттэн чэпчээбитэ. Кини сүүрбэһис үйэҕэ диэри саамай туттуллар маллартан биирдэстэрэ буолбута.
Ол иһин саамай улуу арыйыынан XIX үйэ саҕаланыытыгар оҥоһуллубут испиискэ буолбута. Хас да уонунан сыл киһи олоҕун туллар тутааҕа буолбута. Ол оруолун сорҕотун билигин даҕаны илдьэ сылдьар. Кинилэр туһалара сыаната суох – ол курдук мөлүйүөнүнэн сир олохтоохторун олохторун чэпчэппитэ, өлөр өлүүттэн хас киһини быһаабыттара буолуой.
Билигин Россияҕа өссө “следопыт” диэн уруккулардааҕар улахан уонна күн – дьыл уларыйар да кэмигэр олус үчүгэйдик умайар испиискэни таһаарар буоллулар.
Маарынныыр уот (схождение огня) – фокус биитэр дьикти – дьиибэ. Пасха муҥутуур тыҥааһына – Иерусалимҥа Таҥара хоруобун храмыгар дьоллоох маарынныыр уоту кытта лаампата бэйэтэ умайыыта буолар. Храм иһин, аттынааҕы уулуссалары барыларын ыы – быгыччары толорбут, тоҕуоруйан турар дьон маны өрө көтөҕүллүүнэн көрсөллөр.
Сибэтиэй уоту үөрэн – көтөн тураннар аан дойду христианскай храмнарыгар тиэрдитэлииллэр. Маны итэҕэйээччилэр – дьикти, атеистар саталлаах фокус дииллэр.
Дьэ, кини хайдах, туохтан үөскүүрүй? Бу боппуруос сороҕун Российскай научнай киин “Курчатовскай институт” физигэ Андрей Волков сырдаппыта: Кини устар бөлөх хамаандатыгар баар буолан храм иһигэр киирбитэ. Бэйэтигэр программаламмыт ноутбукка холбонуллар кээмэйдиир кыракый цифровой осциллографтаах этэ. Хайа эрэ түгэҥҥэ прибор соҕотох хатан тыас иһиллибитин бэлиэтээбитэ. Салгыы туох да тыаһы таһаарабатаҕа. Бу таас хайдах эрэ чаҕылҕан охсор тыаһыгар маарынныыра, хайаабыт да иһин биир чуолкай: дьоллоох уот умайыан иннинэ электрическэй уот охсуута буолар эбит. Маны, ханна эрэ кэккэлэһэ сиртэн билэ оҥоруохха сөп. Научнай үөрэтиигэ биирдэ эрэ кээмэйдиир кыра. Элбэх төгүл кээмэйдээн, үөрэтэн көрүөххэ наада. Ол иһин христианскай итэҕэл саамай сүрүн, кылаабынай кистэлэҥин билэрбит өссө да иннибитигэр турар.
Биһигини өйдөөх күүс араҥаччылыыр
Киһи аймах уоту таҥара оҥостон үҥүүтэ – зороастризм түҥ былыргыттан баар итэҕэл.
Азербайджан хайаларыгар уот сүүрээннэрэ тыга сытар сирдэригэр, сибэтиэй сирдэри кэрийэ сылдьар үҥээччилэри уйулҕалара көтүөр диэриолуһун куттуура. Онно сүүһүнэн сылларга “бэйэтэ бэйэтигэр” метан газ умайар. Эмиэ хайалаах сиргэ, Чыралы диэн турецкай бөһүөлэк аттыгар, Индияҕа уонна Ираҥҥа биһиги күннэрбитигэр эмиэ уокка үҥээччилэр бааллар.
Аалсыыттан биитэр хатат көмөтүнэн ылыллыбыт уот “тыыннаах” диэн аатырар уонна киниэхэ магическай күүс киирэр диэн буолар. Кини үгүс норуоттар итэҕэллэригэр сүрүн туттуллар күүс буолар.
Күн бүгүҥҥэ диэри уоту аһатыы сиэрэ – туома ыытыллар, ол аата киниэхэ аһылык куһуоктарын, ууруу иһэр убаҕастарыттан кутуу буолар.
1928 сыллаахха Циолковскай “Воля Вселенной. Неизвестные разумные силы” — диэн кинигэ таһаарбыта. Онно “Ханнык эрэ өйдөөх күүстэр биһиги олохпутугар орооһоллор, киһи уонна айылҕа биир тэҥ буолар. Олор төһө ыкса сибээстэспиттэрин уонна төһө киэҥник тарҕаммыттарын билбэппит” – диэн суруйбута.
Бэйэҕит санаан көрүҥ: Биһиги салгыммытыгар 21% кислород баар буоллаҕына биирдэ умайыы буолар.
Өскөтүн салгыммытыгар 30% кислород баара буоллар биир газ охсуута иэдээни таһаарыа этэ. Инчэҕэй мас буорах курдук умайыахтааҕа. Өскөтө кислород 18% кыра эбитэ буоллар туох даҕаны умайыа суоҕа этэ. Дьон киһи аһынар олоҕун олоруохтара этэ – куруутун тоҥо уонна сиикэй эти эрэ сиэхтэрэ этэ. Ханнык да Прометей көмөлөһүө суоҕа этэ.
Бу хоһоону кэргэним Светлана баар эрдэҕинэ тылбаастаабыппын дьэ таһаардым.
Эн итирдиҥ – үөр хайям!
Эн кыайдыҥ – үөр хайям!
Ким эрэ, туох эрэ кэлиэ –
Бу хойгур тойуктары –
Бу кураанах лахсыырдары тохтотуо!
Эн өссө да тыыннааххын — үөр хайям!
М.Винокуров, перевода.
“Чудеса и приключения” №4 04/2022 .