Анемподист Софронов саха норуотун историятыгар уһулуччу суолталаах киһи буолар. Кини айар-сырдатар күүрээннээх үлэтэ бүтүннүүтэ саха омук сайдыытыгар туһаайыллыбыта. Ол курдук, саха уус-уран литературатыгар поэзияны, драманы, прозаны төрүттэспитэ, бастакы литературнай кириитик, тылбаасчыт этэ. Ону таһынан кини 20-с сс. бөдөҥ общественнай-культурнай деятель быһыытынан киэҥник биллибитэ. Саха национальнай театрын төрүттээбит бастакы дириэктэр, сцена искусствотын теоретига, маҥнайгы культурнай-сырдатар, научнай-чинчийэр уопсастыбылары тэрийсибит салайааччы этэ. Сэбиэскэй кэмҥэ сахалыы тылынан бэчээт үөскээһинэ эмиэ Алампа аатын кытары быстыспат ситимнээх. 1921 с. “Манчаары” бастакы сэбиэскэй хаһыаты, гражданскай сэрии кэмигэр тахса сылдьыбыт “Саха санаата” хаһыаттары редакциялаан, көрөнистэн таһаарбыта. Маны таһынан, Анемподист Софронов күн бүгүнүгэр диэри тахса турар “Чолбон” уус-уран литературнай сурунаалы төрүттээбит үтүөлээх. Сурунаал саха уус-уран литературата сайдыытыгар төһүү күүһү уурбута. Ол курдук, бу сурунаалы далаһа оҥостон, саҥардыы саҕаланан эрэр саха литературатыгар эдэр суруйааччылар киирбиттэрэ, кыһыл көмүс пуондаҕа киирбит чулуу айымньылар суруллубуттара, кириитикэ бастакы хардыыларын оҥорбута. Саха өрөспүүбүлүкэтин Национальнай уонна Научнай Киин архыыптарыгар харалла сытар сурунаалга сыһыаннаах матырыйааллары, А.И. Софронов олоҕун, айар үлэтин туһунан анал литератураны, редактордаан таһаарбыт “Чолбон” сурунаал уон маҥнайгы нүөмэрин үөрэтэн көрөн баран маннык түмүктэргэ кэлэбит. Сурунаал биир суолталаах өҥөтүнэн айар талааннары көҕүлээн, бэчээттэнэр кыаҕы биэрэн, саха литературатын салгыы сайыннарыыта буолбута. Ол курдук 1920-с сс. саха литературатыгар эдэр суруйааччылар күргүөмүнэн киирбиттэрэ. Кинилэр истэригэр сурунаалга бастакы айымньылара бэчээттэммит А.Иванов-Күндэ, Н.Мординов-Амма Аччыгыйа, Д.Сивцев-Суорун Омоллоон, С.Яковлев-Эрилик Эристиин, А.Абаҕыыныскай, С.Кулачиков-Эллэй, Н.Түгүнүүрэп, Н.Павлов-Тыаһыт, Г.Бястинов-Бэс Дьарааһын, В.НовиковКүннүк Уурастыырап, Г.Баишев-Алтан Сарын уо.д.а. бааллара. “Чолбон” сурунаал уон нүөмэригэр хоһоонунан айымньылар элбэхтик бэчээттэммиттэр, ол курдук, уопсайа 40 хоһоон бэчээттэммит. Тиэмэлэринэн көрдөххө, бу кэмҥэ ордук пейзажнай лирика сайдыбыт. Саҥа олоҕу уруйдуур хоһооннору сэргэ үөрэххэ, киһиэхэ сыһыаннаах айымньылар суруллубуттар. Олох хараҥа өрүттэрин, кыдьыктары саралыыр сиэр-майгы тиэмэтигэр аналлаах хоһооннор эмиэ бааллар. Ол эрээри, оччотооҕу кэм поэзиятын биир уратытынан, нарын иэйиилээх таптал тиэмэтигэр биир да хоһоон бэчээттэммэтэҕэ буолар эбит. 1926 с. төрүттэммит “Чолбон” уусуран сурунаал саха прозата сайдыытыгар уһулуччу суолталаах оруолу оонньообута. Ол кэпсээн сурукка киирэн бэчээттэммит эрэ буоллаҕына, бар дьоҥҥо биллэр айылгытыттан тахсар. Бу сурунаалга саха прозатын бастакы сиппит-хоппут айымньылара бэчээттэммиттэрэ, эдэр суруйааччылар бэйэ-бэйэлэриттэн үөрэнэн, көҕүтүһэн, утуу-субуу суруйан киирэн барбыттара. Уопсайа 25 кэпсээн бэчээттэммитин аахтыбыт. Бу уон нүөмэргэ бэчээттэммит кэпсээннэр, сүрүннээн, олох-дьаһад туһунан суруллубуттар. Кэпсээннэр үксүлэрин дьоруойа “кыра” киһи буолар. Үөрэхтээх, көҥүл, сайдыылаах олох кэлбитин туһунан элбэх айымньы бэчээттэммит. Ону таһынан айылҕа, гражданскай сэрии, булт, таптал, куһаҕан дьаллык тиэмэтигэр аҕыйаҕа суох кэпсээн тахсыбыт. Манан сылыктаатахха, проза тиэмэтэ кэҥээн эрэрэ көстөр. Хоһоону, кэпсээни таһынан, сурунаалга Сата Баһылаайап ааптардаах «Хараҥа олохтон» диэн биир оонньуу бэчээттэммит. Былыргы сахалар ыарахан олохторун арыйар кылгас кээмэйдээх трагическай тосхоллоох пьеса. Сурунаалга тылбаастаммыт айымньылар эмиэ бэчээттэммиттэрэ. Ол курдук, А.Я.Игнатьев нуучча улуу суруйааччыта В.Г. Короленко “Макаар түүлэ” диэн биллэр кэпсээнин, А.П. Чехов “Утуйуон баҕарбыт” кэпсээнин “Дь.Дь” диэн псевдонимнаах автор тылбаастаабыттар. Онон, сурунаалга араас жанры хаба сатааһын баарын көрөбүт. Сурунаал уус-уран айымньылары бэчээттээбит өҥөтүн таһынан, литературнай кириитикэни төрүттүүргэ кыаҕы биэрбитэ саарбахтаммат. Ол курдук, уопсайа 24 ыстатыйа тахсыбытын аахтыбыт. «Чолбоҥҥо» кириитиктэр В.Н.Леонтьев, А.А.Иванов-Күндэ, А.Софронов, Э.Урааҥхайап о.д.а. литературнай-критическэй, П.Ойуунускай, А.Бояров публицистическай ыстатыйалара бэчээттэммиттэрэ. Манна ордук үрдүк таһымнааҕынан В.Леонтьев көрүүлэрэ уратылаахтарын бэлиэтиибит. “Чолбон» литература уонна искусство сурунаала буоларын быһыытынан Ф.Корнилов ырыа, музыка туһунан ыстатыйаларын эмиэ бэчээттээбитэ. Онон, А.И. Софронов кириитикэ норуот култууратын үрдэтиигэ, билиитин-көрүүтүн хаҥатыыга суолталааҕын өйдөөн, инникини кыраҕы хараҕынан өтө көрөн, “Чолбон” сурунаалыгар ордук сахалыы литературнай кириитикэ үөскүүрүгэр улахан олугу охсубута арылхайдык көстөр. Анемподист Софронов сурунаал үлэтигэр эрэдээктэр эрэ быһыытынан буолбакка, ааптар быһыытынан эмиэ көхтөөхтүк кыттыбыта. Ол курдук сурунаалга кини 6 хоһоону, 5 кэпсээни, 6 ыстатыйаны бэчээттэтэн, үгүстэргэ холобур буолбута, сурунаал ис хоһоонун байытыспыта. Алампа айымньыларын Кыайыгыыйап, К-п, А.С., Оҕо Тулаайах, А., А. Кыайыгыйап, С. диэн псевдонимнарынан бэчээттэппит. Онон, А.И. Софронов “Чолбон”, аан маҥнайгы сахалыы уус-уран литература уонна ускуустуба сурунаала, хайдах быһыылаахтык сайдыаҕын билбит курдук сөптөөх соруктары оҥорон, дууһатын ууран кыһаллан-мүһэллэн, саха литературатыгар үтүмэн үгүс уһулуччу айымньылары бэчээттэппит, билигин киэн туттар суруйааччыларбытын барыларын кэриэтэ үөрэппиттакайбыт, кириитикэ сайдарыгар сүрүн акылаат уурбут. Алампа сахабыт норуота сайдыылаах сырдык олоххо үктэнэригэр салайбыт силис-мутук кэриэтэ буолар. Силиһэ-мутуга алдьаммыт, түөрүллүбүт үүнээйи алдьанарга-кэхтэргэ эрэ барар. Ол курдук, биһиги эмиэ Алампа Соппуруонап аатын харыстаан, киэн тутта ааттыахтаахпыт. А.И. Софронов кэннигэр хаалларбыт күндү кэриэһэ — “Чолбон” сурунаал. Алампа төрүттээбит сурунаалын кини кэнчээри ыччаттара, сайын тиит мас сэбирдэҕэ ситэринии, чэлгитэ, үүннэрэ туралларыттан үөһэттэн чолбон сулус буолан көрөн, үөрэ саныыр, араҥаччылыыр буолуохтаах.
Влада Семеновна ПОТАПОВА,
саха тылын, литэрэтиирэтин учуутала