Атырдьах ыйын 19 күнэ. Айсен Николаев Бырабыыталыстыба чилиэннэрин уонна дьаһалтатын салалтатын кытта былаанныыр мунньаҕы ыытта.
Манна өрөспүүбүлүкэ социальнай — экономическай балаһыанньатын, ону тэҥэ федеральнай уонна эрэгийиэннээҕи бырагыраамалары толоруу боппуруостарын дьүүллэстилэр. Ил Дархан үөрэх саҥа дьылыгар уонна кыстыкка бэлэмнэниигэ, хотугу оройуоннарга таһаҕаһы тиэрдиигэ үлэни күүһүрдэргэ сорудахтаата.
Айсен Николаев мунньахха анал байыаннай дьайыы зонатыгар сырыытын уонна «Армия-2024» норуоттар икки ардыларынааҕы байыаннай- техническэй форумҥа кыттыытын түмүктэрин иһитиннэрдэ.
«Анал байыаннай дьайыы зонатыгар оборудованиены, сэби-сэбиргэли уонна техникэни тиэрдиини түргэтэтиэххэ наада. Быһаарыныылары ылыныы сөбүлэҥнэрин болдьоҕун кыччатыахха», – диэн сорук туруорда Айсен Николаев.
Атырдьах ыйын 19 күнэ. Ил Дархан Уһук Илиҥҥэ култуура бөдөҥ кластерын – эпос уонна искусство арктическай киинин тутуу хаамыытын бэрэбиэркэлээтэ. Эрэгийиэн салайааччыта тымныы түһүөр диэри тутулла турар дьиэ түннүгүн-үөлэһин сабан, сылааһы киллэрэргэ сорудахтаата.
Кини бу эбийиэк өрөспүүбүлүкэ култууратын, олоҕун-дьаһаҕын уонна креативнай эйгэлэрин инфраструктуратыгар улахан суолталааҕын бэлиэтээтэ.
«Сүҥкэн тутуу. Тымныы түһүөн иннинэ ититэр контуру сабан, эһиил сыл бастакы аҥаарыгар эбийиэги тутан киллэрэр туһугар бары үлэни ситэри ыытыахтаахпыт. Эпос уонна искусство арктическай киинэ Саха сирин эрэ буолбакка, бүтүн Уһук Илин уонна Сибиир уникальнай эбийиэгэ буолуоҕа», — диэн эттэ Айсен Николаев.
Бүгүн тутааччылар эбийиэк фасаадын 80% оҥордулар уонна дьиэ иһинээҕи араас үлэтин ыыталлар.
Атырдьах ыйын 20 күнэ. Ил Дархан СӨ терроризмы утары үлэлиир хамыыһыйатын уонна өрөспүүбүлүкэ суһал штабын холбоһуктаах мунньаҕын ыытта.
Мунньахха эбийиэктэр терроризмтан көмүскэллээх буолууларын үрдэтиигэ эбии миэрэлэр боппуруостарын дьүүллэһии буолла. Итинтэн сорохторо Билии күнүгэр, Куоластааһын биир кэлим күнүгэр сыһыаннаахтар.
Айсен Николаев дойду Бырабыыталыстыбатын уонна Национальнай кэмитиэтин эбийиэктэр көмүскэллээх буолууларын хааччыйыыга сорудахтара анал байыаннай дьайыы усулуобуйатыгар булгуччу бары толоруллуохтаахтарын бэлиэтээтэ.
Атырдьах ыйын 20 күнэ. Айсен Николаев национальнай бырайыактары уонна «Тыа сирин кэлимник сайыннарыы» эрэгийиэннээҕи бырагырааманы олоххо киллэрии боппуруостарыгар мунньаҕы иилээн-саҕалаан ыытта.
Кини манна сүрүн болҕомтотун эбийиэктэри тутуу болдьоҕун тутуһууга уонна биэдэмэстибэлэр бииргэ үлэлэһиилэрин тэрийиигэ уурда.
«Национальнай бырайыактарынан тутуллар эбийиэктэр үлэҕэ кэмигэр киириэхтээхтэр, оттон хаачыстыбалара нормативнай таһымҥа эппиэттиир буолуохтаах»,– диэн сорук туруорда Ил Дархан.
Быйыл национальнай бырайыактар чэрчилэринэн Саха сиригэр сүүстэн тахса эбийиэк, ол иһигэр элбэх кыбартыыралаах дьиэлэр, олох-дьаһах эбийиэктэрэ, үс муоста, икки суол үлэҕэ киириэхтээхтэр. Манна федеральнай уонна эрэгийиэннээҕи бүддьүөттэн 50-чэ млрд солкуобай көрүлүннэ.
Атырдьах ыйын 21 күнэ. Ил Дархан дойду Бэрэсидьиэнин судаарыстыбаннай сулууспаҕа, каадырга уонна коррупцияны утары үлэҕэ управлениятын салайааччыта Максим Травниковтыын Саха сиригэр Бэрэсидьиэн мобильнай приемнайын үлэтин туһунан кэпсэттилэр.
Айсен Николаев дьон суруктарыгар, этиилэригэр харда, эппиэт – өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай уорганнарын үлэтин биир улахан суолталаах хайысхата буоларын бэлиэтээтэ.
«Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун ыйытыыларыгар улахан болҕомто ууруллар. Кинилэр идиэйэлэрин эрэгийиэннээҕи уонна муниципальнай бырагыраамалары оҥорууга учуоттуубут, дьоммут-сэргэбит этиилэрэ национальнай бырайыактар тэрээһиннэригэр төрүт буолаллар», – диэн эттэ Айсен Николаев.
Ол курдук, Саха сиригэр дьону хаарбах дьиэттэн көһөрүүгэ дойдуга саамай баараҕай бырагыраама олоххо киллэриллэр. Дьокуускайга Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ бигэргэппит маастар-былаанын чэрчитинэн сүүһүнэн ыалы уустуктардаах 17-с кыбаарталтан «Звёзднай» микрооройуоҥҥа көһөрүү саҕаланна. Итини сэргэ кэлиҥҥи сылларга уопсастыбаннай сирдэри оҥорууга, медицинскэй көмө дьоҥҥо тиийимтиэ буолуутугар уонна суоллары өрөмүөннээһиҥҥэ уонна тутууга элбэх үлэ ыытыллар.
Атырдьах ыйын 21 күнэ. Айсен Николаев учууталлар атырдьах ыйыгар ыытыллар мунньахтарыгар өрөспүүбүлүкэҕэ үөрэҕи сайыннарыы сүрүн соруктарын бэлиэтээтэ.
Ил Дархан маныаха оскуолалар колледжтары, үрдүк үөрэх кыһаларын уонна наука тэрилтэлэрин кытта ыкса үлэлэһиэхтээхтэрин, кинилэр техническэй, научнай-чинчийэр инфраструктураларын туһаныахтаахтарын ыйда. Маны сэргэ СӨ баһылыга үөрэх уонна иитии үлэтигэр айымньы индустриятын инфраструктурата – «Үлэ кыбаартала» кластер, ИТ-паарка, улуустарга баар креативнай уонна ИТ-кииннэр, эпос уонна искусство Арктическай киинин курдук саҥа эбийиэктэр туһаныллыахтаахтарын эттэ.
«Үөрэх систиэмэтэ оҕо уһуйааннарыттан саҕалаан университеттарга тиийэ биир кэлим үлэлиэхтээх. Үөрэх хаачыстыбатын үрдэтии – экэниэмикэни сайыннарыыга сыалбытын ситиһэргэ улахан суолталаах», – диэн этэр Айсен Николаев.
Кини национальнай бырайыактар уонна Уһук Илини сайыннарарга туһуланар бырагыраамалар көмөлөрүнэн үөрэх инфраструктуратын сайыннарыыга улахан хардыы оҥоһуллубутун тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Маннык тутуу Саха сирин историятыгар хаһан да ыытылла илик. Ол курдук, 2018 сылтан өрөспүүбүлүкэҕэ 7 тыһыынча миэстэлээх 55 саҥа оҕо уһуйаана, 12 тыһыынча миэстэлээх 57 оскуола тутулунна.
Уонунан сыллар усталарыгар аан маҥнайгытын үөрэх 95 эбийиэгэр хапытаалынай өрөмүөн ыытылынна, 25 колледжка саҥардыы үлэтэ саҕаланна. Сыл бүтэһигэр диэри өссө 13 оскуола уонна 4 оҕо уһуйаана тутуллан киириэхтээх.
Атырдьах ыйын 22 күнэ. Айсен Николаев НВК «Саха» ханаалыгар «Ил Дарханныын кэпсэтии» биэриигэ кытынна. Манна кини Дьокуускай уонна Нерюнгри куораттары сайыннарыы уһун болдьохтоох былааннарын олоххо киллэрии, Арассыыйа Федерациятын судаарыстыбаннай сэбиэтин «Энергетикэ» хайысхаҕа үлэлиир хамыыһыйатын былаанын, «Армия-2024» норуоттар икки ардыларынааҕы байыаннай- техническэй форумҥа кыттыытын туһунан кэпсээтэ.
Итини тэҥэ биэрии сүрүн тиэмэлэринэн ойуур баһаардарын умуруоруу, оттооһун уонна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыыны сайыннарыы буоллулар.
Атырдьах ыйын 23 күнэ. Бу күн Ил Дархан Нерюнгри оройуонугар үлэлээтэ. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга Сиваглинскай диэн сиргэ тимирдээх тааһы хостооһун үлэтин кытта билистэ.
«Сиваглинскай – тимирдээх руданы хостооһуҥҥа Саха сиригэр бастакы бөдөҥ бырайыак. «Мечел» бөлөх бу үлэни ааспыт сыл сааһыттан саҕалаата», — диэтэ Айсен Николаев.
Ааспыт сылга манна 450 тыһ. туонна руданы хостообуттар, быйыл былаан – 925 тыһ. туонна.
«Мечел» бөлөх Сиваглинскайы баһылааһыҥҥа 2,5 млрд солкуобайы угуоҕа.
Салгыы Айсен Николаев Нерюнгри оройуонугар ыытыллар тутууларга үлэ хаамыытын бэрэбиэркэлээтэ.
Ол курдук, Чульман бөһүөлэккэ 9 №-дээх оскуоланы уонна элбэх кыбартыыралаах дьиэлэри тутууну көрдө. Ил Дархан бу эбийиэктэргэ үлэни түргэтэтэргэ дьаһал биэрдэ.
Нерюнгри куоракка Ил Дархан оройуоннааҕы киин балыыһа эмтиир куорпустарын блоктарын реконструкциялааһын үлэтин хаамыытын билистэ. Итинтэн биирдэрин – «Б» блогу – быйыл алтынньыга үлэҕэ киллэриэхтэрэ. Итиэннэ Айсен Николаев Нерюнгригэ Омулинскай водозабор насоснай станциятын реконструкциялааһын иккис түһүмэҕин ыытыыны, куорат Култуурунай пааркатын тутууну бэрэбиэркэлээтэ.
Маны сэргэ Айсен Николаев Арассыыйа Дьоруойа Игорь Юргинныын Нерюнгри куоракка анал байыаннай дьайыы кыттыылааҕа Сухоруков дьиэ кэргэнигэр ыалдьыттаатылар. Игорь Юргин бүгүн «Дьоруойдар бириэмэлэрэ» бырагырааманан өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатыгар стажировка ааһар.
Атырдьах ыйын 23 күнэ. Ил Дархан Нерюнгри оройуонугар сырыытын чэрчитинэн Саха сирин соҕурууҥҥу таас чоҕу хостуур комплексын баһылааһыҥҥа өлбүт үлэһит дьоҥҥо анаммыт миитиҥҥэ кытынна. Тэрээһиҥҥэ «Нерюнгринскай» аччыгый разрез учаастагын салайааччыта Алексей Евлампьевич Столыпин пааматынньыгар сибэкки уурдулар.
Бу кэнниттэн Айсен Николаев «Навахту14» бырайыак кыттыылаахтарын, таас чоҕу хостооһуҥҥа үлэлии-хамныы сылдьар уолаттары кытта көрүстэ. Ил Дархан кинилэр кэтэхтэн үөрэнэн анал промышленнай идэни баһылыыр санааларын өйөөтө. Бу үлэҕэ Саха сирин соҕурууҥҥу технологическай колледжа, ХИФУ хайа института уонна Мииринэйдээҕи политехническай институт кыттыахтара.
Бүгүн «Навахту14» бырайыагынан промышленнай хампааньыйаларга барыта 3,5 тыһыынча киһи үлэлии сылдьар.
Атырдьах ыйын 23 күнэ. Айсен Николаев Нерюнгри куоракка шахтер күнүн бэлиэтиир үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ бу салаа бастыҥ үлэһиттэригэр өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай наҕараадаларын туттарда. Ил Дархан шахтердары, бэтэрээннэри уонна Нерюнгри оройуонун олохтоохторун барыларын ис сүрэҕиттэн бырааһынньыгынан эҕэрдэлээтэ.
«Соҕурууҥҥу Саха сирин шахтердара бэйэлэрин үлэлэринэн Саха сирин, Уһук Илини уонна бүтүн Арассыыйаны экэниэмикэҕэ инники күөҥҥэ таһаараллар. Кэлиҥҥи сылларга өрөспүүбүлүкэҕэ таас чоҕу хостооһун икки төгүл улаатта. Биһиги тэрилтэлэрбит атахтарыгар туран, оҥорон таһаарыы кээмэйинэн дойдуга инники тахсаллар. Ол аата биһиги куораттарбыт уонна оройуоннарбыт сайдан-үүнэн иһэллэр», – диэтэ Айсен Николаев.
Афанасий Ноев