Валерия Николаевна Потапова “Нэһилиэкпитигэр кулууп тутуллара буоллар диэн баҕа санаалаахпыт”.
Сылгы сиэлиттэн киһи туһанара олус элбэх, ол курдук саамай ураты үйэлээх, эмтээх, хараҕы сылаанньытар кэрэ малы-салы сылгы сиэлиттэн, кылыттан оҥорон таһаараллар. Түҥ былыргыттан сылгы күүһэ-уоҕа, сыыдам сырыыта, сыалаах этэ, уохтаах кымыһа, ичигэс тириитин таһынан уһун кыла, сыспай сиэлэ, барыта олоххо-дьаһахха олус туһалааҕынан биллэр. Оттон саха дьонун иһитэ — мас эбэтэр туос буолар, ол курдук саха киһитин курдук туоһунан тиктибит иһитэ-хомуоһа, туттар тэрилэ, бэл олорор дьиэтигэр тиийэ оҥостубут омук суох. Туос — саамай дириҥ ис хоһоонноох, сүдү күүстээх буолар.
Бүгүҥҥү хаһыаппыт ыалдьыта Дьүлэй нэһилиэгин олохтооҕо, СӨ норуот уус-уран оҥоһуктарын маастара – Валерия Николаевна Потапова. Көмүс тарбахтаах, мындыр толкуйдаах, уран көрүүлээх буолан, сылгы сиэлиттэн кэлэр кэскиллэригэр, дьонугар араас ураты оҥоһуктары оҥорор, ону тэҥэ билиитин сатабылын үллэстэр. Валерия Потапова үлэлэрэ нэһилиэк, улуус уонна өрөспүүбүлүкэ таһымнаах быыстапкаҕа үгүс дьон биһирэбилин ылар. Талааннаах киһи утумнааччылардаах буолар, ол иһин билиитин-көрүүтүн, сатабылын дьоҥҥо тиэрдэр сыаллаах. Кини дьиэтигэр дьэрэкээн бэйэлээх туос иһиттэри ойуулаан-мандардаан тикпитин, ону тэҥэ кылтан-сиэлтэн дьэрэкээн олбохтору, кэрэ симэхтэри оҥорбутун көрүөххэ олус үчүгэй.
Бастатан туран дьоҥҥун сырдатыаҥ дуо?
— Мин ийэм Мария Власьевна Петрова 93 сааһыгар дылы туоһунан иистэммитэ. Кини ийэтэ Вера Титовна Болторина — Холтуустаах Биэрэ былыр колхуос ыарахан үлэтиттэн тохтоон, баай сэниэ ыалга табах, чэй булунар баҕаттан чабычах тигэн саҕалаабыта. Былыр сэрии саҕана ийэм убайа сэриигэ баран өлөөхтөөбүт, биир убайа ыалга иитиллибит, онон эбэм ийэбин кытары бэйэлэрэ эрэ олорбуттар. Ол курдук эбэм иистэнэрин көрөн ийэм кэлин бэйэтэ көрөн тигэ үөрэммит эбит. Ол курдук ийэм 17 сааһыттан хонуу биригэдьиириттэн саҕалаан колхуос, сопхуос үлэтигэр барытыгар үлэлээбитэ, онтон кэлин ыал буолан, төрөөн-уһаан 1956 сыл саҕана Дьүлэй нэһилиэгэр көһөн кэлэн интернатка, оҕо саадыгар ньээҥкэнэн киирбит. Аҕабыт, хомойуох иһин, биһиги кыра эрдэхпитинэ олохтон туораан, ийэбит барахсан барыбытын бэйэтэ ииппитэ. Кэлин кырдьар сааһыгар, ийэтин туйаҕын хатаран, дьэ иистэнэн саҕалаабыт. Кини таҥас-сап эрэ буолбакка, атах таҥаһыгар тиийэ тигэр этэ. Биһиги бииргэ төрөөбүт 7 этибит, 3 эдьиийдээхпин уонна 3 убайдаах этим. Онтон ийэм кэлин 8 оҕотун иитэ ылбыта. Уолаттар бары техникаҕа сыстыгастар уонна дьиктитэ диэн үһүөн ууска сыһыаннаах, ураты көрүүлээх, мындыр толкуйдаах уолаттар. Улахан убайым тимир ууһа, орто убайым ийэтин ииһин салҕаан туос иһиттэри тигэрэ, кыра убайым маһы, тимири баһыйбыт уолчаан этэ. Эбэбит уонна ийэбит ииһин утумнаан бары даҕаны тута-айа олоробут.
Айылҕаттан бэриллибит дьоҕуруҥ хайдах, туохтан саҕаламмытай?
Бастаан ийэм иистэн диэн этэр этэ, онно кыралаан кэлэ-бара үөрэнэ сылдьыбытым, онтон ийэм барыа икки сыл хаалбытын кэннэ ылсан үөрэнэн саҕалаабытым уонна ситэ үөрэммэтэхпиттэн күн бүгүнүгэр диэри кэмсинэбин. Онтон Мандар Уус бырайыагынан Баайаҕа нэһилиэгэр Саха култууратын сүдү тутуутугар Моҕол ураһа тигиитигэр, Дьүлэй нэһилиэгиттэн 10 буолан бэйэбит кылааппытын киллэрсэн, дьоһун үлэни оҥорсубуппутуттан олуһун астынабын уонна бу биир идэлээх кыргыттарбар күн бүгүнүгэр диэри махтана саныыбын. Онтон дьэ ыаҕыйа тигиититтэн саҕалаан, хаппахтаах иһиттэри тигэн барбытым. Биһиэхэ талах үүммэт буолан Амма кытылыттан, өрүс кытыытыттан быһабын. Туоспун Аан Алахчын Хотунтан көрдөһөн туран хастыыбын. Өбүгэм ииһин эдэр көлүөнэҕэ тиэрдээри тигэбин. Үксүн көрүнньүк иһиттэри буолбакка, аска туттуллар иһиттэри тигэ сатыыбын. Онтон сиэлинэн 2017 сылтан саҕалаан эмискэ иэйиим киирэн, оҥорон барбытым. Кылтан-сиэлтэн оҥоһук киһини тардар ураты күүстээх эбит. Аан маҥнай илин кэбиһэр оҥостуохпун баҕаран, бэйэм дьаныһан туран үөрэнэн, киэргэл оҥостон саҕалаабытым, баҕалаах киһи баҕанаҕа ыттар дииллэринии ыллым да өрөн киирэн барбытым уонна олох турукпар киирэн ылсыбыппын барытын олоххо киллэрэн испитим. Аны ол саҕана илиим эмискэ дэлби бааһыра сылдьар кэмэ этэ, олох сиикэй баастаах олорон хатыы бөҕөнү хатан, кэлин олох да бааһым сүтэн, оһон хаалбыта. Олох ис иһиттэн баҕалаах буоллаххына, киһи сатаабатаҕа диэн суох буолар. Онон бу өбүгэбит дьарыгын оҕоҕо кыра сааһыттан иҥэриэххэ наада. Хас биирдии киһи төрөөбүт дойдутун, норуотун култууратын, өбүгэлэрин төрүт дьарыгын билиэхтээх диэн сыалтан сиэттэрэн, уруккуну сөргүтэн, былыргыны чинчийэн, оһуордарын үөрэтэн, ону барытын аныгылыы киэпкэ киллэрэн, хаалларыах тустаахпыт. Кыра киһи кылынан, сиэлинэн тутта үөрэннэҕинэ ис туруга чөл буолар, бэйэтин кыаҕын сайыннарар, айар кыахтанар. Тутан-хабан билэр дьоҕура, тарбахтара сайдар, болҕомтолоох буолар. Оҕо тарбахтарын былчыҥнара төһөнөн сайдар да, соччонон истэр, саҥарар уорганын үлэтэ имигэс буолар. Онон бу билиибин, көрүүбүн кэлэр кэнчээри ыччаппар тиэрдэр сыаллаахпын. Оҕо саадыгар холобура мээчик да оҥорон саҕалаатахтарына, сотору кэминэн кыралаан бары өттүнэн сайдан барыахтара этэ.
Сиэлтэн тугу оҥороҕунуй? Ордук кылынан туттаҕын дуу эбэтэр сиэлинэн ду?
Сиэлтэн олбох сөрүө өрөбүн, онтон кылынан дэйбиир, сэлээппэ оҥоробун. Бу 2022 сылга икки сөрүөнү уонна биир олбоҕу оҕолорбор, сиэннэрбэр диэн оҥорбутум, онтон 2023 сыллаахха 700 устуука сиэлтэн ситии хатаммын, икки миэтэрэ 10 даҕаны 90 см кэтиттээх сөрүөм, дьүһүнүн таба тайанаммын этэҥҥэ табыллан тахсыбыта. Сөрүө оҥоһуута уопсайа 5 көрүҥтэн онон сөрүөҕэ үөрэнниҥ да, тугу баҕарбыккын оҥорон таһаарыахха сөп.
Туоһу хаһан, хайдах хомуйаҕыный?
Бастатан туран Аан Алахчын Хотунтан алаадьылаан, өбүгэбит ииһин туттар малын эдэр кэнчээри ыччакка тарҕатаары, үөрэтээри, уһуйаары диэн көрдөһөн баран хастыыбын. Туоһу сайын, бэс ыйын бүтүүтэ, от ыйын саҥата, сайын саамай ситэн турар кэмигэр хомуйабын, сардаана сибэкки үүнэн турар кэмигэр өссө үчүгэйдик хастанан кэлэр.
Ийэҥ Мария Власьевна Петрова 100 сыллаах үбүлүөйүнэн туох тэрээһин ыытыллыбытай?
Ийэбит 100 сылллаах үбүлүөйүгэр анаан оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ «Бөтүрүөп Маайа» — диэн кинигэ таһаарбыппыт уонна сайыҥҥы «Иис Уус Ас» фестивальга туостан тигээччилэргэ ийэм иннэнэн тигэр ньыматынан, ол эбэтэр бүргэһи туттубакка, сүүтүгүнэн уонна иннэнэн томторук тигиитигэр күрэс ыыппыппыт. Манна Нам бастакы Хомустааҕа бастакы миэстэни ылбыттара, иккис миэстэни Баайаҕа, үһүс миэстэни Игидэй нэһилиэгэ ылбыта.
Туос уонна сиэл туһунан бэйэҥ санааҥ?
Туос киһиэхэ күүстээх энергия биэрэр, эмтиир күүстээх. Мин ийэм туоһунан иистэнэн үйэтэ уһаабыта буолуо дии саныыбын. Айылҕа матырыйаалыттан биһиги өбүгэлэрбит сүрдээх үчүгэй иһиттэри тигэн аһаан-сиэн олордохторо буоллаҕа. Барытын малга-салга кубулутан туттан кэллэхтэрэ дии, билигин сорох дьон киэргэл эрэ курдук саныыр, туоһу норуот эмчиттэрэ эмэгэт оҥостон эмтииллэригэр тутталлар. Тоҕо диэн, туос күн курдук ураты күүһү уоҕу биэрэр, онон туос саамай сырдык, ыраас сүүрээни биэрэр. Дьөһөгөй айылҕа оҕото буолан сайыннары, кыһыннары таһырдьа сылдьан ураты күүһү ылар, ол күүһэ барыта киһиэхэ бэриллэр. Онон бу кылынан-сиэлинэн дьарыктаннаххына киһини эмтиирэ тутатына биллэр, кыл-сиэл эмиэ киһини тардар, дьикти күүстээх харысхал буолар.
Туох баҕа санаалааххыный?
Нэһилиэкпитигэр кулууп тутуллара буоллар диэн баҕа санаалаахпыт. Биһиги нэһилиэккэ талааннаах дьон олус элбэх, бу бэйэбит оҕолорбутун хомуйан, түмсэр дьиэлээхпит буоллар олус элбэххэ үөрэтиэ этибит. Тэрээһиннэр тохтоло суох ыытыллан, биир санаалаахтар мустан, маастар кылаастары тэрийэн, араас сэргэх быыстапкалар буолуохтара этэ. Онон биһиэхэ дьону түмэр, үүнэр-сайдар, киэҥ-куоҥ, сырдык дьиэ тутулуннаҕына, нэһилиэк олохтоохторо бары үөрэ-көтө, өрө көтөҕүүлээхтик айыа-тутуо, үлэлиэ-хамсыа этибит.
Бу курдук Валерия Николаевна хас биирдии оҥорбут оҥоһуга бэйэтэ туспа кистэлэҥнээх, олус дьикти. Кини бэйэтэ олус элэккэй, ураты көрүүлээх, истиҥ сыһыаннаах буолан, кини кута сырдыгынан сыдьаайара тутатына биллэр. Бу оҥорбут оҥоһуктарын кыраттан саҕалаабакка, улахан хабааннаах үлэлэри ылсан, тиһэҕэр тиэрдэн ис күүһүн уонна ис итэҕэлин үлэлэригэр бүтүннүү ууран туран оҥорбута бэйэтэ туһунан үйэлээх кэпсэл буоллаҕа.
Уруйана.