Быйыл дойдубутугар Үлэ уонна наставник сыла биллэриллэн үгүс ытыктыыр, мааны дьоммут ааттара ааттанан, тиллэн кэллилэр. Кинилэр олоххо сырдык сулус буолан ыраахтан чаҕылынныы көрө-истэ олорор курдуктар. Онтон мин куойам-маҥкым кэтэҕэр саспыт оҕо сааһым өйдөбүллэрэ тиллэн-хамсаан, оччотооҕу кыра оскуолабыт сыанатын сырдык уотугар хатанар…
Сыанаҕа алын сүһүөх кылаас үөрэнээччитэ, чобуо баҕайы кыра кыыс Саргы Луковцева Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа хоһоонугар суруллубут «Учууталбар» ырыаны ыллыыр. Мин харахпар тоҕо эрэ күһүҥҥү хараҥаҕа сырдык банаардаах, үөрэххэ, ааҕарга наар көҕүлүүр учууталым Дмитрий Степанович Жегусов көстөн кэлэр. Санаабар бу ырыа киниэхэ анаммыт, үөрэнээччи ону ыллыыр диэн саныыбын, билэр хоһоонум буолан кистээн тэҥҥэ өссө ыллаһабын.
Оччолорго алын сүһүөх кылааһы бүтэрбит оҕолор улахан оскуолаҕа көһөн тахсарбыт. Манна барыта сонун, хас биирдии предмет туһунан анал кылаастардаах. Санаабар саамай үчүгэй, сырдык хос – саха тылын уонна литературатын кылааһа. Дуоска үрдүгэр биир тэҥ хаартыскалар ыйаммыттар. Бу саха литературатын төрүттээбит А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөйтөн саҕалаан төрдүс мэтириэт новатор-суруйааччы, саха сэбиэскэй литературатын төрүттээччи Былатыан Ойуунускай кэнниттэн норуот суруйааччылара кэчигирэспиттэр. Хас уруок аайы суруйааччылар мэтириэттэрин көрөн хал буолбаппын, эбиитин Былатыан Ойуунускай «Саха тыла сайдыан баҕарабын, сайдыа диэн, бэркэ, эрэнэбин» диэн кынаттаах тылларын уруок аайы салгыбакка көрөбүн, ааҕабын.
Саха сирин биир историялаах, кырдьаҕас түөлбэтигэр Чөркөөххө күн сирин көрөн, аны норуот суруйааччылара барыта кэриэтэ биһиги оскуолабытын, түөлбэбитин кытта ситимнээх буолан Амма Аччыгыйа, Суорун Омоллоон да кэпсээннэрин олус чугастык тутарым. Учууталбыт Дмитрий Степанович барахсан наһаа да үчүгэйдик литература уруогун ыытара. Чүөчээски алааһа Толугур толугуруу мөхсөрүн, кырдьаҕас оҕонньор буолбут Мыычаар барахсан таҥаһын абырахтана олорон эргиппэт тапталын санаан уйадыйарын, Эллэй «Үс ыстыык үөһүгэр» поэматын харахпытыгар көстөр гына учууталбыт уустаан ураннаан кэпсиирэ. Чөркөөххө үөрэммит, олорбут суруйааччылар дьиэлэрэ итиннэ турар диэн учууталбыт ыйан биэрэр, онон оскуола программатыгар киирбит кэпсээннэр геройдара манна, аттыбытыгар олорбуттар эбит диэн санааҕа кэлэрим. Сити курдук оскуолаҕа саха тыла уонна литературатын уруоктара мин саамай сөбүлүүр предметим буолбута. Бу барыта биллэн туран учууталым, үөрэххэ наставнигым Дмитрий Степанович үлэтигэр таптала иҥэрбитэ саарбаҕа суох.
Дмитрий Степанович уруогун таһынан «Таммахтар» диэн литературнай куруһуогу ыытара. Бу куруһуогу учууталбыт Томпо Кириэс Халдьаайы оскуолатыгар үлэлии сылдьан саҕалаабыт. Бэл куруһуок аатын да уларыппатах быһыылааҕа. Араас сылларга үөрэммит бастыҥ хоһоонньуттарын альбомугар кичэллээхтик суруйан, хаартыскаларын сыһыаран сыа-сым курдук харыстаан илдьэ сылдьара. Биһиэхэ онтон дөрүҥ-дөрүҥ буола-буола оҕолор хоһооннорун ааҕан иһитиннэрэрэ. Хоһоон тутулун, барыта бэрээдэктээҕин, тыллар дьүөрэлэһиилэрин бу куруһуокка билбиппит. Инньэ 1983 сыллаахха Чөркөөх орто оскуолатын иһинэн бастакы Ойуунускай ааҕыыларын тэрийбит эмиэ кини. Билигин Ойуунускай ааҕыылара бүтүн Саха сирин устун тэнийдэ, бу үтүө оҕо саас кырдалыгар билиҥҥи айар-тутар эйгэҕэ ситиһиилээх дьон кыттыбыт түһүлгэлэринэн буолла.
Ханнык баҕарар салааҕа үлэһит төһө көдьүүстээҕэ быһаарыллар. Учуутал үлэтин түмүгэ – кини үөрэппит оҕолоро олоххо миэстэлэрин булуналлара, идэ ылаллара. Биһиги учууталбыт Дмитрий Степанович икки норуот суруйааччытын үөрэппитэ элбэҕи этэр дии саныыбын. Ол курдук, Томпо Кириэс Халдьаайытыгар төрөөбүт тыл сүмэтин абылаҥын норуот суруйааччытыгар Егор Петрович Неймоховка, Чөркөөххө – Елена Васильевна Слепцова-Куорсуннаахха иҥэрбитэ. Маны таһынан мин саҕанааҕы куруһуокка сылдьыбыт оҕолортон Елена Филатова-Сыгыйык, Алексей Саввин киэҥ эйгэҕэ биллэр хоһоон хомоҕой хонуутугар киирбиттэрэ. Учууталым биир киэҥ туттар үөрэнээччитинэн РФ, СӨ народнай артыыһа, Былатыан Ойуунускай аатынан бириэмийэ лауреата Ефим Степанов буолар. «Сайсары эмээхсин монологун ааҕара харахпар бу көстөр», — диэн астынан хаста да эппитин өйдүүбүн.
Учууталым Дмитрий Степанович уруогунан, оскуоланан эрэ муҥурдаммакка Кириэс Халдьаайыга үлэтин саҕалыаҕыттан поэт Ф.Г.Винокуров-Даадар олоҕун, айар үлэтин үөрэппитэ. Маны таһынан чугас аймаҕын, Саха сиригэр үрдүк үөрэх олохтонуутугар сыратын, билиитин, олоҕун анаабыт, быйыл төрөөбүтэ 125 сылын туолбут И.П.Жегусов сырдык аатын тилиннэриигэ, үйэтитиигэ үлэлээбитэ. Бу төрөөбүт дойдуларыгар бэйэлэрин билиилэрин-көрүүлэрин анаабыт үтүө дьон туһунан муспут матырыйаалларын чөкөтөн «Отутус сыллар ааннарын сэгэттэххэ…» диэн халыҥ тастаах кинигэни 2007 сыллаахха бэчээттэппитэ. Онон үлэтин чөмчөтөн кинигэ гынан таһаарбытын билиҥҥэ диэри көрөн, үлэҕэ туһанабыт, киниэхэ махтанабыт.
Учууталым обществоҕа биллэр үөрэнээччилэрдээх буолан, кинилэр туруорсууларынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх учуутала аатын хойутаан ылбыта. Ол иннинэ үрдүк категориялаах методист-учуутал, Учууталлар учууталлара, СӨ Үөрэҕин туйгуна, «Саха-Азия» оҕолоро» фонда стипендиата уо.д.а. үгүс наҕараадалардааҕа. Олоҕун бүүс бүтүннүү үлэҕэ эрэ анаабыт, үлэнэн эрэ дьолломмут күндү учууталым Дмитрий Степанович мин олохпор. үлэбэр наставнигым диэн этэр толору кыахтаахпын.
Светлана ХАЛГАЕВА, Россия суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, СӨ Бэчээтин туйгуна.