Айсен Николаев үлэтин сүрүн түгэннэрэ
Балаҕан ыйын 23 күнэ. Айсен Николаев Арассыыйа Дьоруойа Игорь Юргины кытта көрүстэ. Игорь Юргин — Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ көҕүлээбит «Дьоруойдар кэмнэрэ» бырагыраама кыттыылааҕа. Бу күн Ил Дархан кинини өрөспүүбүлүкэ ыччат дьыалатыгар уонна социальнай коммуникацияҕа миниистир эбээһинэһин толорооччутунан анаата. Тустаах дуоһунаска саҥа соруктары ситиһэргэ кини быһыыта-майгыта, тулуура, хаачыстыбата туһалыаҕа диэн эрэнэрин туһунан Ил Дархан эттэ уонна үлэтигэр соруктары туруорда.
Балаҕан ыйын 23 күнэ. Айсен Николаев Бырабыыталыстыба салалтатын уонна дьаһалтатын кытта мунньаҕар дойду Социальнай пуондата аныыр оҕо төрөөһүнүгэр көрүллэр босуобуйа болдьоҕун чопчулуурга соруйда. Ил Дархан бэлиэтээбитинэн, балаҕан ыйын 24 күнүгэр буолуохтаах быһа эпииргэ тахсарыгар оҕо төрөөһүнүгэр көрүллэр босуобуйа болдьоҕун туһунан үгүс боппуруос киирбит. Итиэннэ Арассыыйа култуураҕа судаарыстыбаннай бэлиитикэтин саҥа стратегиятын чэрчитинэн эрэгийиэн салаа биэдэмэстибэлэрин уонна тэрилтэлэрин иннигэр турар сыалы-соругу чопчулуурга сорудахтаата. Ону тэҥэ тутулла турар эбийиэктэри болдьоҕор үлэҕэ киллэриини уталыппакка быһаарары ыйда.
Балаҕан ыйын 23 күнэ. Айсен Николаев Ил Дархан иһинэн Олохтоох салайыныы сэбиэтин мунньаҕар инвестиция килиимэтин туругунан муниципалитеттар ортолоругар бастыҥнары бэлиэтээтэ. Горнай улууһа үһүс сылын бастаата. Иккискэ — Ленскэй, үһүскэ — Нерюнгри. Ити улуустарга 1 мөл. солк. кээмэйдээх олохтоох бүддьүөтү өйүүргэ эбии дотациялар көрүллүөхтэрэ. Кэккэ хайысхаларга бастыҥнарынан Хаҥалас, Өлөөн оройуоннара уонна Дьокуускай куорат ааттаннылар. Мунньахха Ил Дархан судаарыстыбаннай салайыы туһунан саҥа ыйааҕын олоххо киллэрии боппуруостарыгар тохтоото. Баһылыктары салайыы саҥа култууратыгар ыҥырда. Стратегическай ыйаахтары олоххо киллэрэргэ тэриллибит муниципальнай салайар хамаандалар үлэлэрин төрдүттэн уларытар туһунан бэлиэтээтэ. Улуустар уонна куорат уокуруктарын баһылыктарыгар дойду бүддьүөтүн сокуоннарыгар муниципальнай быраап аакталарын сөп түбэһиннэрэр үлэни күүһүрдэллэригэр ыйда.
Балаҕан ыйын 23 күнэ. Айсен Николаев биэс муниципальнай тэриллии — Өлүөхүмэ, Аллайыаха, Аллараа Халыма, Өймөкөөн улуустарын, Жатай куорат уокуругун баһылыктарын кытта көрүстэ. Ил Дархан балаҕан ыйыгар буолан ааспыт быыбардарга кыайыыларынан эҕэрдэлээтэ, баһылыктар этиилэрин иһиттэ уонна социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы соруктарыгар тохтоото. Көрсүһүүгэ анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар уонна дьиэ кэргэннэригэр көмө, дойду Бэрэсидьиэнэ көҕүлэээбит национальнай бырайыактарын уонна өрөспүүбүлүкэ баһылыгын стратегическай ыйаахтарын олоххо киллэрии туһунан кэпсэттилэр. Социальнай уонна инфраструктурнай эбийиэктэри тутуу, ол иһигэр Жатайга 360 миэстэлээх оскуола, Чокурдаахха канализационнай-ыраастыыр ыстаансыйа, Черскэйгэ ТЭЦ, Халыма уонна Андрюшкино сэлиэнньэлэригэр оскуолалар, итиэннэ Уус Ньаараҕа ититии ситимин, Өлүөхүмэ улууһугар гаас ситимин тардыы боппуруостара дьүүллэһилиннилэр.
Балаҕан ыйын 24 күнэ. Ил Дархан бигэ туруктаах сайдыыга туһуламмыт Хотугу пуорум үлэтэ Дьокуускайга саҕаламмытынан кыттааччылары уонна тэрийээччилэри эҕэрдэлээтэ. Быйыл балаҕан ыйын 24-27 күннэригэр, пуорум түһүлгэтигэр учуонайдар, эспиэртэр, үрдүкү салалта, биисинэс уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр бэрэстэбиитэллэрэ Арассыыйаттан, Кытайтан, Индияттан, Белорусияттан, Монголияттан, Холбоһуктаах Арабскай Эмираттартан, Узбекистантан, Кенияттан түмсэллэр. Пуорум 60 экспертнэй былаһааккатыгар ыытыллар дьыалабыай бырагыраама дьон олоҕун хаачыстыбатын уонна таһымын үрдэтэргэ, килиимэт уларыйыытыттан кутталы намтатарга туһалаах этиилэри тобуларга, оҥорорго көмөлөһүөҕэ диэн бэлиэтээтэ.
Балаҕан ыйын 24 күнэ. Ил Дархан Хотугу пуорумҥа кыттыыны ыла кэлбит, Владивостокка Индия өрөспүүбүлүкэтин генеральнай консула Сиддартх Гауравы көрүстэ. Саха сирэ Гуджарат штаты кытта бииргэ үлэлэһиитин боппуруостарын дьүүллэстилэр. Ол курдук, атыы-эргиэн, экэниэмикэ, научнай-техническэй уонна култуурунай хайысхаларга сөбүлэҥ түһэрсиитэ былааннанар. Итиэннэ өрүттэр ювелирнай-гранильнай салааҕа, билимҥэ уонна үрдүк үөрэх эйгэтигэр үлэлэһиини сайыннарарга инники былаан туһунан кэпсэттилэр.
Балаҕан ыйын 24 күнэ. Айсен Николаев Владивостокка Узбекистан өрөспүүбүлүкэтин генеральнай консула Юсуп Кабулжановы кытта көрсүһүүтүгэр Саха сирэ уонна Узбекистан бииргэ үлэлэһиилэрин кэҥэтиигэ инники былааннары ырыттылар. Ол курдук, табаар эргиирин улаатыннарыы, үөрэх тэрилтэлэрин икки ардыларынааҕы сибээһи олохтооһун уонна туризмы сайыннарыы туһунан кэпсэттилэр. Бу хайысхаларга сөбүлэҥ түһэрсиитэ былааннанар.
Балаҕан ыйын 24 күнэ. Айсен Николаев Судаарыстыбаннас күнүн көрсө үгэс быһыытынан Саха сирин олохтоохторугар өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар кылааттарын иһин наҕараадалары туттарда. Арассыыйа Федерациятын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай наҕараадаларынан култуура уонна наука, үөрэх уонна доруобуйа харыстабылын диэйэтэллэрэ, быраамысыланнас уонна тыа хаһаайыстыбатын бастыҥнара, социальнай эйгэ, тырааныспар уонна да атын салаалар бэрэстэбиитэллэрэ бэлиэтэннилэр. Ил Дархан Саха сирин Бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Николаевка махтал, ытыктабыл уонна кини аатын үйэтитэр соруктаах олохтоммут «Өрөспүүбүлүкэ албан аатын уонна туһатын туһугар» («Во славу и на пользу республики») диэн бочуоттаах бэлиэни аан бастакынан кинини кытта ыкса алтыһан үлэлээбит, өрөспүүбүлүкэ Бочуоттаах гражданина Климент Ивановка туттарда.
Балаҕан ыйын 24 күнэ. Айсен Николаев Өлүөнэтээҕи кулуупка дойду биллэр экспертэрэ Уһук Илин уонна Арктика сайдыыларын боппуруостарын ырыппыттарыгар кытынна. Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин быйыл бэс ыйын 18 күнүгэр Саха сиригэр сырыытын түмүгүнэн бигэргэппит сорудахтара Саха сирин эрэ буолбакка, Уһук Илин сайдыытыгар, чуолаан инновация уонна креативнай салаалары өйөөһүҥҥэ олоҕуран, киһи хапытаалын сайыннарыыга туһуламмыттарын бэлиэтээтэ.
Балаҕан ыйын 24 күнэ. Айсен Николаев Дьокуускайга ИT-пааркаҕа Саха сиригэр бастакы искусственнай өй лабораторията аһылыытыгар кытынна. Лаборатория киэҥ хабааннаах боппуруостары быһаарарга искусственнай өй технологияларын туттууну сайыннарыынан дьарыктаныаҕа. Ил Дархан Сбербааны кытта кылгас болдьоххо улахан үлэ ыытыллыбытын түмүгэр бу олоххо киирбитин бэлиэтээтэ. Манна номнуо түөрт бырайыактыыр хамаанда үлэтин саҕалаабыт.
Балаҕан ыйын 24 күнэ. Айсен Николаев Дьокуускайга Сбер «21Оскуола» иһинэн ыытыллар «AI Journey: Искусственнай интеллект эйгэтигэр айан» диэн былаһааккатын кыттыылаахтарын көрүстэ. Манна дойду бастыҥ экспертэрэ искусственнай интеллект технологияларын туттууга бэйэлэрин билиилэрин үллэстэллэр. Ил Дархан кыттааччылар лиэксийэлэргэ ылбыт билиилэрин быраактыкаҕа туттан, бу хайысха Саха сиригэр сайдарыгар көмөлөөх буолуо диэн эттэ. Манна 300-тэн тахса киһи дьарыктанар.
Балаҕан ыйын 24 күнэ. Ил Дархан бигэ туруктаах сайдыы V Хотугулу
орумун пленарнай мунньаҕар кытынна. Айсен Николаев Арктикаҕа олорор дьон харахпыт ортотугар уларыйыылар бара туралларын, Арассыыйа-Азиатскай консорциуму тэрийэри өйүүрүн, онуоха Саха сирин билим оскуолалара ыыппыт чинчийиилэрэ саҥа арктическай чинчийиилэргэ төрүт буолуохтарын туһунан бэлиэтээтэ. Эрэгийиэҥҥэ айылҕаны баһылааһын уонна чөл хаалларыы үлэтэ тэҥинэн барарын, атын ханна да суох этнологическай экспертиза, уопсастыбаннай экологическай хонтуруол ыытылларын туһунан эттэ.
Балаҕан ыйын 24 күнэ. Айсен Николаев Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннаһын күнүн көрсө быһа эпииргэ 3 чаас 21 мүнүүтэ устата Саха сирин олохтоохторуттан киирбит боппуруостарга хоруйдаата. Барыта 1400 тахса ыйытыы киирбититтэн, 40 кэриҥэ ыйытыыга сиһилии тохтоото. Саха сирин бары оройуоннарыттан уонна куорат уокуруктарыттан ыйытыылар киирбиттэр. Дьокуускай, Ленскэй, Нерюнгри, Алдан, Мииринэй, Хаҥалас, Өймөкөөн, Чурапчы уонна Мэҥэ Хаҥалас дьоно-сэргэтэ көхтөөхтүк ыйытыылары биэрбиттэр. Дьон олорор дьиэни тутуу (хаарбах туруктаах дьиэлэртэн көһөрүү, ипотека уонна чэпчэтиилээх бырагыраамалар), тырааныспар уонна айан суоллара, чэпчэтиинэн туһанар дьоҥҥо социальнай өйөбүл, коммунальнай хаһаайыстыба, гаастааһын, куораттары, сэлиэнньэлэри тупсарыы боппуруостарын ордук туруорбуттар. Быһа эпииргэ ааҕыллыбатах ыйытыыларга хоруйдары ситэриилээх былаас уорганнара бу күннэргэ тиэрдэн эппиэттэри бэлэмниэхтэрэ.
Балаҕан ыйын 25 күнэ. Айсен Николаев дойду Судаарыстыбаннай Сэбиэтин президиумун мунньаҕар кытынна. Бэрэсидьиэн Владимир Путин «Экспорты сайыннарыы» боппуруоска мунньаҕы салайан ыытта, эһиилгиттэн саҥардыллыбыт «Норуоттар икки ардыларынааҕы кооперация уонна экспорт» диэн национальнай бырайыак үлэлиэхтээҕин туһунан иһитиннэрдэ. Дойду хампаанньалара омук сирдэрин ырыынактарыгар табаардары батаралларыгар уонна онно энэргиэтикэ сырьетуттан ураты табаары элбэтэргэ көмөлөөх буолуоҕа. Оннук табаардарга креативнай бородууксуйа эмиэ киирсэр. Айсен Николаев Саха сирин курдук ыраах эрэгийиэҥҥэ ол улахан суолталааҕын туһунан санаатын эттэ.
Балаҕан ыйын 26 күнэ. Айсен Николаев Арассыыйатааҕы энергетика нэдиэлэтигэр биир тутаах сиэссийэҕэ Саха сиригэр икки бырайыак — аан дойдуга бастакы дьоҕус кыамталаах атомнай ыстаансыйаны тутуу уонна энергия саҥардыллар источниктарын саҥа көдьүүстээх генерациятын тэрийии туһунан кэпсээтэ. Бу бырайыактар киинтэн тэйиччи сытар сирдэри уотунан бигэтик хааччыйыахтара. Холобур, «Русгидроны» кытта гибриднэй ыстаансыйалар өрөспүүбүлүкэ 72 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа тутуллаллар, хайыы үйэ уонтан тахсата үлэлээтэ. Ити дизельнэй оттугу кэмчилииргэ көмөлөһөр – сорох бырайыактарга 30-тан 40 бырыһыаҥҥа диэри.
Балаҕан ыйын 26 күнэ. Ил Дархан Арассыыйатааҕы энергетика нэдиэлэтигэр норуоттар икки ардыларынааҕы пуорум пленарнай мунньаҕар кытынна. Манна дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Чуумпу акыйааҥҥа тиийэр тимир суол эһиил олоххо киирэрин туһунан эттэ. Саҥа магистраал Саха сиригэр Элгэ чохтоох сирин Хабаровскай кыраайга тутулла турар муора пуортун кытта силбэһиннэриэ.
Балаҕан ыйын 27 күнэ. Ил Дархан Саха сирин олохтоохторун Өрөспүүбүлүкэ Судаарыстыбаннаһын күнүнэн эҕэрдэлээтэ. 1990 сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр Саха ССР XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтэ Михаил Николаев көҕүлээһининэн өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан Декларацияны ылыммыта өрөспүүбүлүкэ инники дьылҕатын быһаарбыт, сайдар тосхолун түстээбит күн быһыытынан устуоруйаҕа киирбитин бэлиэтээтэ. Бу биһиги өрөспүүбүлүкэ уһулуччулаах судаарыстыбаннай диэйэтэллэригэр Бастакы Бэрэсидьиэммитигэр Михаил Ефимович Николаевка дириҥ ытыктабылбытын кэрэһилиир күн диэн эттэ.
Балаҕан ыйын 27 күнэ. Ил Дархан Арассыыйатааҕы энергетика нэдиэлэтин сиэссийэлэригэр үлэлээтэ. Манна дойду оттук-энэргиэтикэ комплексын сайдыытын стратегиятын дьүүллэстилэр. Айсен Николаев «Саҥа атомнай уонна энэргиэтикэ технологиялара» национальнай бырайыак Арассыыйа аан дойдуга энэргиэтикэ салаатыгар инники күөҥҥэ сылдьыытын чиҥэтэргэ туһуланарын, ону олоххо киллэрэргэ элбэх үлэ күүтэрин бэлиэтээтэ. Эниэргийэни туһаныы улаатыыта экэниэмикэ үрдээһинин көрдөрөр диэн эттэ. Холобур, Саха сиригэр энэргиэтикэ 70-80 сылларга бырамыысаланнас ирдэбилинэн оҥоһуллубута, билигин 1 гигаватт кээмэйдээх эниэргийэ тиийбэт. Онон дойду Бэрэсидьиэнин сорудаҕынан саҥа электростанциялар тутуллаллар. Саҥа стратегияны оҥорорго эрэгийиэннэр улахан интэриэстээхтэрин уонна үлэлэһэллэрин туһунан Ил Дархан иһитиннэрдэ.
Балаҕан ыйын 27 күнэ. Айсен Николаев Судаарыстыбаннай сэбиэт «Энергетика» хамыыһыйатын дойдуга уот ситимэ эрэллээх, көдьүүстээх буоларын үрдэтиигэ мунньаҕын ыытта. Кини хамыыһыйаны дойду Бэрэсидьиэнин быһаарыытынан бу сылтан салайар. Эрэгийиэннэр уратыларынан көрөн, тиһик тэрилтэлэри наардыырга сокуону олоххо киллэриини дьүүллэстилэр. Ил Дархан уот ситимин комплексын уларыта тутуу эрэгийиэн уратыларын учуоттуохтаах, ситимнээх хаһаайыстыбаны холбуурга бары өрүттэр интэриэстэрэ сөп түбэһэрин курдук быһаарыы ылыныахтаахпыт диэн эттэ. Саха сирэ хас да эниэргэоройуоҥҥа арахсар, биир кэлим тэрилтэ киин, арҕаа оройуоннары, атына – соҕуруу Саха сирин көрөр-истэр. Соҕотох тиһик ананнаҕына ыраах сирдэри хааччыйарга эбии ороскуот тахсыа диэн Айсен Николаев эттэ.
Балаҕан ыйын 28 күнэ. Ил Дархан «Бары бииргэ — Кыайыыга» саҥа тэриллибит өрөспүүбүлүкэтээҕи биэдимэстибэлэр икки ардыларынааҕы хамыыһыйа бастакы мунньаҕын ыытта. Сүрүн соругунан былаас, тэрилтэлэр, уопсастыбаннас анал байыаннай эппэрээссийэ сыалын ситиһиигэ көмөлөрүн түмүү буолар, күүһү уопсастыбаны кытта үлэлээһиҥҥэ туһаайыахтаахпыт диэн эттэ. Хамыыһыйа үлэтэ түөрт суһал ыстаап нөҥүө барыаҕа — киин Москваҕа, өрөспүүбүлүкэтээҕи — Дьокуускайга, Уһук Илиннээҕи — Владивостокка уонна Саха сирин байыастарын туттар тэриллэринэн эбии хааччыйыы.
Балаҕан ыйын 28 күнэ. Айсен Николаев «Бүлүү» уонна «Халыма» федеральнай суоллары туһунан дойду Суолга федеральнай ааҕыныстыбатын салайааччыта Роман Новиковы кытта дьүүллэстэ. Саҥа учаастактары аспааллааһын үлэтэ ыытыллар. Ол эрээри айан-сырыы элбээн итиэннэ ыарахан уйуктаах массыыналар сырыылара үксээн, суол кээһэниитэ тахса турар. Сорох учаастактарга күүскэ ардаатаҕына, айанньыттар харгыстары көрсөллөр. Үөскээбит быһыыны-майгыны быһаарар туһуттан, өрүттэр суолу көрүүгэ-истиигэ үбүлээһин кээмэйин улаатыннарарга, сыыйа түһүмэҕинэн ыйааһын хонтуоруолун киллэриини, матырыйаал саппааһын улаатыннарарга кэпсэттилэр.
Күндү Саха сирин олохтоохторо! Күһүҥҥү сири силимниир ардахтаах — хаардаах, түүнүн биллэ тоҥорор күннэргэ, саппаҕырбакка, чэгиэн-чэбдик туруктаах, үлэбит таһаарыылаах буоллун!
Афанасий Ноев