Айсен Николаев үлэтин сүрүн түгэннэрэ
Сэтинньи 25 күнэ. Айсен Николаев бу күн Ил Түмэн салалтатын кытта көрсөн 2025 сыллааҕы, итиэннэ 2026 уонна 2027 сылларга былааннанар бүддьүөт кээмэйин дьүүллэстэ.
Кэлэр сылга социальнай хайысхаҕа уонна тыа хаһаайыстыбатын үбүлээһиҥҥэ улахан болҕомто ууруллуоҕа. Ол курдук, тыа хаһаайыстыбатыгар эһиил быйылгы сыллааҕар 622,5 мөлүйүөн солкуобайынан элбэх харчы көрүллүөҕэ.
«Биһиэхэ тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы олус улахан суолталаах. Бу салааҕа муниципалитеттарга киэҥ боломуочуйаны биэрэр туһунан быһаарыныыны ылынан турабыт. Ити улуустарга тыа хаһаайыстыбатыгар баар уратылары учуоттуурга кыах биэриэҕэ. Бу салаа үбүлээһинин төһө да ыарахаттар баалларын үрдүнэн кыччатыа суохтаахпыт», — диэтэ Айсен Николаев.
Көрсүһүүгэ ДЬУОКХ эйгэтигэр субсидиялары тыырыы, чэпчэтиинэн туһанар нэһилиэнньэни эминэн хааччыйыы, тыа сиригэр бэриллэр социальнай төлөбүрдэр, сылгыны, табаны, көтөрү иитиигэ, аһылыгы оҥорон таһаарыыга өйөбүл механизмнарын ыйытыыларын көрдүлэр.
Ил Дархан Саха сирэ дойду эрэгийиэннэрин ортолоругар бырамыысалыннаска үчүгэй көрдөрүүлээҕин бэлиэтээтэ.
«Быйыл 10 ый түмүгүнэн Саха сирин оҥорон таһаарар бырамыысалыннаһын кээмэйэ былырыыҥҥы баччатааҕы кэми кытта тэҥнээтэххэ, 8,5% үрдээтэ. Бу бүддьүөккэ харчы киириитигэр дьоһун бааза», – диэн иһитиннэрдэ Ил Дархан.
Сэтинньи 25 күнэ. Ил Дархан уонна Бурятия Өрөспүүбүлүкэтин баһылыга Алексей Цыденов дойду Судаарыстыбаннай Сэбиэтин «Энергиэтикэ» уонна «Тырааныспар көдьүүстээх систиэмэтэ» хайысхаларга хамыыһыйаларын холбуу мунньахтарын салайан ыыттылар.
Манна барыта 200-чэ киһи, ол иһигэр тоҕус эрэгийиэн баһылыктара, федеральнай министиэристибэлэр, биэдэмэстибэлэр, таас чоҕу хостуур хампааньыйалар салайааччыларын солбуйааччылара кытыннылар.
Мунньахха дойду Бэрэсидьиэнэ Байкал-Амур уонна Транссибирскай тимир суол магистралларын саҥардыыга туруорбут соругар уонна 2024 — 2025 сылларга таас чоҕу экспорка таһаарыыга сыһыаннаах тутаах ыйытыылары көрдүлэр.
«Илиҥҥи полигон таһаҕаһы таһыыга стратегическай оруоллаах. 80% — уматык-энергиэтикэ комплексын таһаҕаһа. Полигон кыаҕа улаатыннарыллыбытын үрдүнэн кэккэ эрэгийиэннэр, ол иһигэр Саха сирин лимииттэрэ баар баазаҕа эппиэттээбэттэр. Чоҕу таһыы – ирдэнэр кээмэйтэн намыһах. Ити чоҕу хостуур эрэгийиэннэргэ уустуктары үөскэтэр», — диэтэ Айсен Николаев.
Ил Дархан чоҕу хостуур эрэгийиэннэр салайааччылара бары «Арассыыйа тимир суоллара» тэрилтэни кытта сөбүлэҥ түһэрсэр кыахтарын хаалларарга туруорсалларын бэлиэтээтэ. Итиэннэ 2025 сыллааҕы былааны таҥыыга эрэгийиэннэр таһаҕаһы тиэйиигэ кыахтарын учуоттуурга этии киирдэ.
Сэтинньи 27 күнэ. Ил Дархан өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай сүбэһитэ Вячеслав Штырову кытта көрүстэ. Салайааччылар энергиэтикэ сайдыытын, итиэннэ Саха сирин уонна Уһук Илин уматык-энергиэтикэ комплекстарын саҥа бырайыактарын боппуруостарын ырыттылар.
Айсен Николаев дойду энергиэтикэни уонна таас чох бырамыысалыннаһын сайыннарыыга уһун болдьохтоох былааннарын быһаарыы улахан суолталааҕын бэлиэтээтэ.
Вячеслав Штыров Саха сиригэр соторутааҕыта тутуллан бүппүт 530 км усталаах Тихоокеанскай тимир суолга болҕомтотун уурда.
«Эбийиэк эрэгийиэҥҥэ таас чох бырамыысалыннаһа сайдарыгар стратегическай суолталаах. Арассыыйа энергиэтикэҕэ ресурсаларын экспорка таһаарыыга, Уһук Илин атын эрэгийиэннэригэр тиэрдиигэ, Нерюнгри оройуонугар таас чох баайдаах саҥа сирдэри баһылааһыҥҥа өссө биир суол баар буолла», — диэн эттэ Вячеслав Штыров.
Маны сэргэ көрсүһүүгэ Саха сирин соҕурууҥҥу гидроэнергетическэй комплексын тутуу кэскилин туһунан кэпсэттилэр. Бүгүн Уһук Илиҥҥэ эниэргийэ тиийбэт. Вячеслав Штыров саныырынан, бу дефицити Соҕуруу Саха сирин өрүстэригэр гидроэлектростанциялар каскаадтарын тутан, суох оҥоруохха сөп.
«Саха сирин соҕурууҥҥу гидрокомплекса эниэргийэни оҥорууга Уһук Илиҥҥэ бөдөҥ тэрилтэ буолуон сөп. Ити тарыыптары тэҥнииргэ, бырамыысалыннаһы, тыа хаһаайыстыбатын, тырааныспары сайыннарыыга, БАМы электрическэй уотунан хааччыйыыга, эниэргийэни Кытайга экспортыырга уонна сыыппара дааннайдарын уурарга аналлаах элбэх эниэргийэни тутар систиэмэлэри оҥорорго кыах биэриэҕэ», — диэтэ Штыров.
Сэтинньи 28 күнэ. Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин биир сыл анараа өттүгэр бу күн Таатта улууһун Ытык Күөл бөһүөлэгэр поликлиниканы арыйбыта. Быйыл саҥа эбийиэккэ 94 тыһыынча киһи көрдөрүннүлэр. Бу туһунан Ил Дархан Айсен Николаев эттэ.
Таатта улууһун киинигэр поликлиниканы «Доруобуйа харыстабыла» национальнай бырайыак чэрчитинэн туттулар.
«Саҥа поликлиника арыллан, олохтоох дьоҥҥо медицинскэй көмө хаачыстыбата уонна тиийимтиэ буолуута лаппа тубуста. Бу иннинэ хаачыстыбалаах диагностиканы ааһарга эбэтэр анал специалискэ көрдөрөр туһугар сүүһүнэн килэмиэтирдээх сиргэ барыахха наада этэ. Билигин ити процедураны барытын дьон улуустарыгар ааһаллар», – диэн бэлиэтээтэ Айсен Николаев.
Быйыл 10 ый иһигэр саҥа поликлиника физиотерапевтическай кабинетыгар 3500 процедураны, компьютернай томографияҕа – 760, УЗИга – 2300, рентгеҥҥэ – 12000 чинчийиини оҥордулар, 400 000 анализ, ол иһигэр ПЦР киэнин ыллылар.
Сэтинньи 29 күнэ. Ил Дархан Кыргызстааҥҥа үлэтинэн сырыытыгар Бишкек куоракка уһулуччулаах судаарыстыбаннай уонна бэлитиичэскэй диэйэтэл Максим Аммосов пааматынньыгар тыыннаах сибэкки дьөрбөтүн уурда.
Бу пааматынньыгы Бишкеккэ 2012 сыллаахха Максим Кирович Аммосов 115 сааһыгар анаммыт тэрээһиннэр чэрчилэринэн арыйбыттара.
«Биһиги норуоттарбыт историялара уһулуччулаах сэбиэскэй судаарыстыбаннай уонна партийнай диэйэтэл, саха норуотун улуу уола Максим Кирович Аммосов аатын кытта ситимнээх. Киргизияҕа кини туһунан өйдөбүлү харыстыыргытын биһиги улаханнык сыаналыыбыт», – диэн бэлиэтээтэ Айсен Николаев.
Кыргызстан киин куоратыгар биир уулусса Максим Аммосов аатын сүгэр. 2007 сыллаахха киниэхэ мемориальнай дуоска туруорбуттара.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрүттэспит Максим Аммосов 1937 сыллаахха Киргизия КП Киин кэмитиэтин бастакы сэкирэтээринэн үлэлээбитэ. Кини Киргизскэй ССР саҥа Конституцията ылынылларыгар көхтөөхтүк үлэлээбитэ. Ити өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар улахан суолталаах түһүмэҕинэн буолбута.
Сэтинньи 29 күнэ. Ил Дархан Бишкеккэ Киргизия Өрөспүүбүлүкэтигэр Арассыыйа Федерациятын Чрезвычайнай уонна Боломуочуйалаах Посола Сергей Вакунову кытта көрүстэ.
Манна Арассыыйа уонна Киргизия бүгүҥҥү сыһыаннарын уонна кэскиллэрин, итиэннэ Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Киргизия Өрөспүүбүлүкэтин кытта үлэлэһиитин туһунан кэпсэтии буолла.
«Биһиги кэлиҥҥи сылларга Киргизияны кытта үлэлэһиини сайыннарыыга ситиһиилэрдээхпит. Дьокуускай куоракка Киргизия Арассыыйаҕа Посольствотын Канцелярията арыллан үлэлиир. Бу Арассыыйа уонна Киргизия икки ардыларыгар сыһыан сайдыытыгар эрэгийиэн суолтатын бэлиэтиир», — диэтэ Айсен Николаев.
Ил Дархан Киргизияны кытта атыыга-эргиэҥҥэ, култуураҕа, спорка, үөрэххэ уонна креативнай индустрияларга үлэлэһиини кэҥэтэр санаа баарын эттэ. Бу Арассыыйа уонна Киргизия стратегическай партнер буолууларыгар дьоһун суолталаах салаалар.
«Киргизияҕа үлэбинэн бастакыбын кэллим. Бу сырыы түмүгүнэн салгыы үлэлэһиибитигэр саҥа усулуобуйаны тэрийиэхпит диэн эрэнэбин», – диэн эттэ Айсен Николаев.
Сэтинньи 29 күнэ. Айсен Николаев Бишкеккэ Киргизия Өрөспүүбүлүкэтин Бэрэсидьиэнэ Садыр Жапаровы кытта көрүстэ. Салайааччылар салгыы үлэлэһии уонна кэскиллээх суоллары сайыннарыы туһунан кэпсэттилэр.
Киргизия Өрөспүүбүлүкэтин Бэрэсидьиэнэ эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы сибээс Киргизия уонна Арассыыйа сыһыаннара бөҕөргүүрүгэр улахан кылааты киллэрэрин тоһоҕолоон эттэ.
«Бу усулуобуйаҕа Киргизия Өрөспүүбүлүкэтин уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин сыһыаннара бары хайысхаҕа, ол иһигэр атыы-эргиэн, экэниэмикэ уонна култуура өттүгэр сайдаллар», – диэтэ Садыр Жапаров.
Ил Дархан Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Тутулуга суох судаарыстыбалар доҕордоһууларын дойдуларын, ордук Евразийскай экэнэмиичэскэй сойууска киирээччилэри кытта экэниэмикэҕэ сибээс улахан суолталааҕын бэлиэтээтэ.
«Кэлиҥҥи сылларга Саха сирэ уонна Кыргызстан икки ардыларыгар атыы-эргиэн лаппа улаатта. Бу үчүгэй хамсааһын. Манна өссө улахан кыах баар, ону сайыннарыахха наада», — диэн санаалаах Айсен Николаев.
Үлэлэһии хайысхаларын ахсааныгар араас табаарынан, уматыктан, эниэргийэттэн саҕалаан оҕуруот аһынан тиийэ эргинии киирдэ. Саха сирин урбаанньыттарын Киргизияҕа бизнес-миссияларын тэрийии боппуруоһа көрүллэр. Маны таһынан, салайааччылар эппиттэринэн, наукаҕа уонна үөрэххэ, култуураҕа уонна спорка сибээс улахан суолталаах. Бу салаалар уопсай бырайыактары олоххо киллэрэргэ кыах биэрэллэр.
Садыр Жапаров Саха сиригэр Киргизия народнай суруйааччыта Чингиз Айтматов нэһилиэстибэтин харыстааһын уонна сайыннарыы иһин махталын биллэрдэ. Оттон Киргизия норуота 1937 сыллаахха Киргизия КП Киин кэмитиэтин бастакы сэкирэтээринэн үлэлээбит, Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрүттэспит, уһулуччулаах судаарыстыбаннай уонна бэлитиичэскэй диэйэтэл Максим Аммосов сырдык өйдөбүлүн харыстыыр, умнубат.
Сэтинньи 30 күнэ. Ил Дархан Киргизия Өрөспүүбүлүкэтин миниистирдэрин кэбиниэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Адылбек Касымалиевтыын Саха сирэ уонна Кыргызстан бииргэ үлэлэһиигэ сөбүлэҥнэрин саҥардарга кэпсэттилэр. Эрдэтээҥҥи 1996 сыллаахха атыыга-эргиэҥҥэ, экэниэмикэҕэ уонна наукаҕа-техникаҕа үлэлэһиигэ туһуламмыт сөбүлэҥ бүгүҥҥү күн ыйытыыларыгар эппиэттээбэт.
Айсен Николаев уонна Адылбек Касымалиев атыыга-эргиэҥҥэ, экэниэмикэҕэ, итиэннэ култуура, спорт, үөрэх салааларыгар бииргэ үлэлэһиигэ саҥа былааннары торумнаатылар. Ити барыта саҥа сөбүлэҥҥэ киириэҕэ.
Маны сэргэ Ил Дархан Бишкек мэрэ Айбек Джунушалиевы кытта көрүстэ. Салайааччылар эрэгийиэннэр икки ардыларыгар сыһыаны олохтооһун туһунан, ол иһигэр куораты салайыыга, култуура эйгэтигэр саҥа технологиялары туһаныы туһунан кэпсэттилэр.
Сэтинньи 30 күнэ. Бу күн Кыргызстан киин куоратыгар Бишкеккэ мас тардыһыытыгар VI аан дойду чемпионатын үөрүүлээхтик аһыы буолла. Манна 22 дойдуттан, ол иһигэр Арассыыйаттан, Кытайтан, Казахстантан, Монголияттан, Египеттэн, Индияттан, Ирактан уонна атын сирдэртэн 200-тан тахса бастыҥ мадьынылар муһуннулар. Арассыыйа хамаандатыттан чемпионакка уон үс спортсмен кытынна, онтон тоҕустара Саха сирин мадьынылара.
Аан дойду түһүлгэтин кыттыылаахтарын уонна көрөөччүлэрин Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Николаев эҕэрдэлээтэ.
«Спорт бу көрүҥэ сахаларга уонна түүр атын омуктарыгар баар. Биһиги мас тардыһыытын үгүс үйэлэри уҥуордаан аҕаллыбыт. Бүгүн аан дойду үрдүнэн мас тардыһыыга 62 федерация үлэлиир. Биһиги мас тардыһыыбыт уонна түүрдэр бу сиргэ аҕалбыт спорт атын көрүҥнэрэ кэлин булгуччу олимпийскай буолуохтара», – диэн эттэ Айсен Николаев.
Күндү Саха сирин олохтоохторо! Кыһыҥҥы ахсынньы ыйбытыгар үктэннибит, сылбытын этэҥҥэ түмүктүөххэйиҥ, ситиһиилэри баҕарабын!
Афанасий Ноев