Бу күннэргэ саха норуотун бүттүүнүн билиниитин ылбыт саха Саарына, ытык киһибит, Саха Өрөспүүбүүлүкэтин Духуобунаһын академиятын академига Борис Федорович Неустроев—Мандар Ууһу кытта төлөпүөнүнэн кэпсэтэн, санааларын кылгастык тиһэргэ соруннум.
Бу күннэргэ ытык киһибит Тааттаҕа ыытыллыбыт Итэҕэл форумун алгыс тылынан арыйбыта, бар дьонугар ыллыктаах санаатынтиэрпитэ:
– Борис Федорович, Эн икки үйэ анараа өттүнээҕи өбүгэлэрбит Моҕол Ураһаларынсөргүппүтүҥ. Баайаҕаҕа тутуллубут үөрэтэр, научнай-чинчийэр уонна туристическэй суолталаах «Мандар Уус» саха олоҕун кэлим түмэлигэр (этнологическай комплексыгар)кэлин туох саҥа сүүрээн киирдэ?
– Кэлим түмэлгэ салгыы кэҥэтии үлэлэр — Боотурдар аллеялара уонна Уус тэлгэһэтэ – былааҥҥа тураллар. Виртуальнай мусуой оҥоһуллуоҕа. Билиҥҥи туругунан манна «Моҕол Ураhа», «Саха ууһун мусуойа», «Саха балаҕана» диэн сүрүн үс тутуу баар. Былыргы сэрии, булт сэбэ-сэбиргэлэ уонна кинилэр куоппуйалара көрдөрүүгэ тураллар. Кэлим түмэлбитин дьон-сэргэ суолу сойуппакка сэргээн көрөр-истэр, элбэх кэлии туристар сэҥээрэллэр.
– Эн көҕүлээһиҥҥинэн Таатта улууһуныһыахтыыр түһүлгэтигэр Аал Луук мас аан бастаан туруоҕуттан Олоҥхо Ыһыаҕын тэрийэн ыытыы регламеныгар киирбитэ. Таатта улууһун дьаралыгын (гиэрбэтин) айбытыҥ. Кини ис хоһоонун санаттахха?
– Аал Луук Мас араас көстүүтэ аан дойду үгүс омуктарыгар баар. Ону нууччалыы “древо жизни”, “мировое дерево” диэн ааттыыллар. Ити дьаралыколоҥхоттон сиэттэрэн үөскээбитэ, тохсусхаллааҥҥа тиийэ барар күүстээх. Олоҥхо уоннаитэҕэл – саха омук сүрүн күүһэ, өйө-санаата. Олоҥхолору анаан-минээн дириҥник ырытар, үөрэтэр, чинчийэр буоллахха, итэҕэлгэ чугаһыахха, ис иһиттэн өйдүөххэ, иҥэриниэххэ, ылыныаххасөп.
Эн саха норуотун култуурата духуобунай сайдыытыгар сүҥкэн үтүөлээххин. Оскуолатааҕы сылларгыттан саҕалаан Сахаҥ сирин усталаах туоратын суос сатыы, эт тилэххинэн кэрийэн ойууну-бичиги хомуйан, суолтатын чинчийэн-быһааран, симэлийэн сүппүтүн тилиннэрэн бар дьоҥҥор таһаараҥҥын, уустар, иистэнньэҥнэр, айар куттаах дьон остуолларыгар ууруна сылдьан сирдэтинэр кинигэлэрэ буолла. Уһанар талааҥҥын дьоҥҥун-сэргэҕин кытта тэҥҥэ үллэстэн, уһаныы үгэстэрин тилиннэрдиҥ, утумнуур уустары уһуйан-уһааран таһаардыҥ.
Хайа да кэмҥэ норуоккун, дьоҥҥун-сэргэҕин кытта өрүү бииргэҕин, мындыр бөлөһүөк, сээркээн сэһэнньит быһыытынан быһаарыылаах түгэннэргэ сүбэ-соргу буолаҕын, өйгүнэн-санааҕынан, сүрэххинэн-быаргынан, айымньыларгынан…
Ханнык баҕарар норуот бэйэтин төрүт култууратыгар, үйэлээх үгэстэригэр тирэҕирэн, онтон күүс ылан, омук быһыытынан сайдарын бигэргэтэҕин. Дьокуускайга Арчы дьиэтэ аан бастаан тутуллан олоххо киириитигэр Эн туох да станога суох эт илиигинэн Айыылар бэлиэлэрин ис санааҕыттан уһанан-оҥорон бэлэхтээбитиҥ.
Саха норуотун култуурунай-духуобунай кииннэрэ тутуллан элбииллэрин өйүүгүн…
Оттон норуот төрүт култуурата, духуобунаhа былаас өттүттэн толору өйөнүллэр буоллаҕына, биhиги, сахалар, өлөн-охтон биэриэхпит суоҕа, ханнык да улахан уларыйыыларга баhыйтарыахпыт суоҕа. Аан дойду таhымыгар саха норуота бэйэтин төрүт үгэhин илдьэ сылдьарынан, харыстыырынан, атын норуоттарга билиhиннэрэринэн холобур буолуо.
Саха норуотун култуурунай-духуобунай киинэ тутуллан үлэҕэ киирдэҕинэ, сахалар чахчы даҕаны үтүө үгэстэрин, култуураларын, устуоруйаларын эттэригэр-хааннарыгар илдьэ сылдьалларын, ытыктыылларын, билинэллэрин атын омуктар илэ харахтарынан көрөн, сөҕөн-махтайан дуоhуйуохтара, ытыктыахтара.
– Эн бу күннэргэ Арассыыйа Бэрэсэдьиэнин быыбарын көрсө “Бэрэсидьиэни кытта бииргэ” баннерга таҕыстыҥ. Владимир Владимирович Путин быыбарга туруммутугар Эн санааҥ?
– Владимир Владимирович Путин үлэлээн кэлбит кэмигэр көдьүүстээх үлэтин көрдөрдө. Биһиги дойдубут араас уустуктары эрдээхтик күөн көрсөр – үп кризиһэ, Россия утары санкциялар, анал байыаннай дьайыы. Мин санаабар, дириҥ-киэҥ политическай, стратегическай толкуйдаах, норуотугар үтүө сыһыаннаах, мындыр баһылык Владимир Владимирович дойдутун саамай уустук кэмигэр норуотун кытта бииргэ буолан салгыы салайыан наада.
Валентина Бочонина