Оройуоҥҥа бүттүүн начальнай үөрэхтээһини олоххо киллэрии, сайыннарыы

Норуоту сырдыкка, кэрэҕэ, сайдыыга тардыы күүстээх абылаҥар ылларан, кэнчээри ыччаты үөрэтиигэ, оройуоҥҥа үөрэхтээһини тэрийиигэ бэйэлэрин олохторун анаабыт салайааччыларбыт тустарынан салгыы кэпсиибит.

Кинилэр үлэлээн ааспыт кэмнэригэр маассабай ыарыы туруута, быстар дьадаҥы олох, баай батталын утары охсуһуу, саҥа былаас олохтонуута, үөрэҕирии ис хоһооно, ирдэбилэ уларыйыыта дьон олоҕор ыараханнык, улахан охсуулаахтык киирбитэ. Дьон өйүн-санаатын тосту уларытарга дьиҥ чахчы күүстээх санаалаах, ылсыбыт үлэлэригэр бэриниилээх, ырааҕы өтө көрөр салайааччыларбытын үүнэр көлүөнэ билиитигэр таһааран үйэтитиэх тустаахпыт. Хомойуох иһин, сорох дьоннорбут тустарынан сөптөөх докумуоннары булбатыбыт.

Холобур, 1930-1940 сс. кэрчик кэми ылан көрөр буоллахха Дмитрий Николаевич Неустроев, Георгий Митрофанович Герасимов тустарынан улуустааҕы архыыптан туох да матырыйаал көстүбэтэҕинэн салгыы көрдөөһүн үлэтэ ыытыллар.
Улуустааҕы үөрэх управлениетын архыыбыгар учууталлар тус дьыалаларын ырытан көрдөххө инники сылларга үлэлээн ааспыт учууталлар докумуоннара сылларынан сааһыламмыт эрээри, бэрт аҕыйах. Үлэҕэ ылыллыбыттарын туһунан РОНО сэбиэдиссэйдэрин илии баттааһыннара, сорох түгэҥҥэ араспаанньалара, инициаллара ыйыллыбыт. Ити докумуоннартан сирдэтэн көрдөххө Д.Н. Неустроев 1931 с., Г.М. Герасимов 1937 с., сэбиэдиссэйинэн үлэлээбиттэрин туоһулуур. (УНО архыыбыттан. Л.Д 1, 2, 4, 5.).
Бу сырыыга П.А. Сыромятников, П.Г. Нестеров, Е.А. Сыромятников, В.Е. Винокуров тустарынан билиһиннэриэхпит.

Петр Андреевич Сыромятников (14.04.1931 — 1932)

П.А. Сыромятников 1903 с. Мэҥэ Алдан нэһилиэгэр Амма төрдүгэр дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Уон оҕолоох ыал саамай улаханнара. Төһө да кыһалҕалаахтык олордоллор аҕалара барыларын үөрэттэрбит. Мэҥэ Алдаҥҥа 1913 сыллаахха оскуола аһыллан, Петр үөрэнэ киирэр. Салгыы Уолба сэттэ кылаастаах оскуолатын 1924 с. бүтэрэн, Дьокуускайдааҕы педтехникумҥа үөрэнэ киирэр.

Ийэтэ өлөн, дойдутугар төннөн тахсар. Ити бириэмэҕэ Алдан 6 нэһилиэгэр пайщиктаахтар уопсастыбалара  тэриллэр. Кини «Единичное» потребительское общество правлениетын чилиэнинэн талыллан, араас дуоһунастарга үлэлиир. Үөрэҕин салҕаан үһүс кууруһу бүтэрэр. 1928-1929 сс. үөрэх дьылыгар Уус Майа оройуонугар икки кылаастаах Хатырҕаннаах оскуолатыгар сэбиэдиссэйинэн уонна учууталынан үлэлиир. 1929 сылга дойду үрдүнэн «Сир реформатын» олоххо киллэрии саҕаланар. Алдан Маайыскай тунгускай улууһун исполкома П.А. Сыромятниковы, оскуолатыгар ситэ үлэлэппэккэ, боломуочунайынан анаан, иккис Эжанскай нэһилиэгэр ыытар (14.05.1929 с., 885 N-х мандат). Манна кини кулаактааһын, сири үллэрии кытаанах үлэлэрин чиэстээхтик толорор. Ону тэҥэ, өрөспүүбүлүкэҕэ Якутизация кампанията ыытыллыытыгар актыыбынай кыттыыны ылар. Дьокуускайга киирэн Якутизация кууруһугар преподавателлиир. Техникумҥа үөрэҕин салгыыр уонна 1930 с. бүтэрэр.

1930-1931 сс. Кириэс Халдьаайы оскуолатыгар иккис концентрыгар сэбиэдиссэйинэн ананар. Оскуола үөрэтэр-иитэр үлэтигэр тосту өрө көтөҕүллүүнү оҥорон, биир бастыҥ үлэлээх оскуола кэккэтигэр таһаарбыта.

14.04.1931 с. 22 N-х президиумун уурааҕынан Таатта оройуонун үөрэҕин салаатын сэбиэдиссэйинэн ананар. П.А. Сыромятников БСКП КК Бүттүүн начальнай үөрэхтээһин уураахтарын олоххо киллэриигэ, үөрэх үлэтин саҥалыы уларытан олохтооһуну тэрийиигэ үрдүк ситиһиилэрдэнэн, Таатта оройуона өрөспүүбүлүкэҕэ аан маҥнай Кыһыл Знамяны ылары ситиспитэ. Оройуон оскуолаларын учууталларынан хааччыйбыта, саҥа оскуолалары үлэлэппитэ, оскуолалар материальнай баазаларын бөҕөргөппүтэ. Үөрэҕэ суох дьону үөрэттэрэр оскуолалары арыйан, нэһилиэктэр истэригэр 2, 3 сиргэ бөлөхтөөн, анал учууталларынан үөрэттэрэн, бэрт элбэх киһи ааҕар, суруйар буолбута.

Кини эмп, доруобуйа харыстабылыгар элбэхтик үлэлэспитэ, ситиһиилэрдэммитэ. Баайаҕа участковай балыыһатыгар микроскоп курдук дэҥҥэ түбэһэр прибору өрөспүүбүлүкэ кылаабынай быраастарын кытта кэпсэтэн таһаарбыта. Чычымахха фельшерскэй пункт аһылларын ситиспитэ, Чөркөөх балыыһатыгар эмтээх бадарааны аҕалтарбыта.

Петр Андреевич 1931 с БСКП чилиэнигэр киирэр. 1932 с. бэс ыйын 1 күнүттэн оройуоннааҕы үөрэх салаатын инспекторынан ананар. Москватааҕы педагогическай институкка үөрэнэ сылдьан 1935 с. кулун тутар 28 күнүгэр быстах ыарыыттан өлөн олохтон туоруур.

П.А. Сыромятников киэҥ билиилээх, эт-хаан өттүнэн эрчимнээх этэ, илии-атах оонньуутунан дьарыктанара, хайыһардыыра. Тустаах үлэтигэр олус эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһара, дьүккүөрдээхтик, бэриниилээхтик үлэлиирэ. Дьоҥҥо-сэргэҕэ улахан авторитеттааҕа.
(Е.П. Неймохов аатынан Мэҥэ Алдан нэһилэгин музейа.)

Петр Георгиевич Нестеров (1933-1934 сс., 1943-1945 сс.)

П.Г. Нестерев 1912 сыллаахха Таатта улууһун Игидэй нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1929 сыллаахха Чөркөөх 7 кылаастаах оскуолатын бүтэрэн, Дьокуускайдааҕы учуутал техникумугар киирбитэ. Кэлин 1949 сыллаахха Дьокуускайдааҕы пединститукка киирэн үөрэҕин үрдэтиммитэ.

П.Г. Нестерев айылҕаттан бэриллибит талааннах учуутал, салайааччы. Ол курдук, педтехникуму бүтэрээт, төрөөбүт дойдутун оскуолаларыгар Игидэйгэ, Туора Күөлгэ, Чөркөөххө, Ытык Күөлгэ учууталынан, дириэктэринэн үлэлээбитэ. Петр Георгиевич бастаан 1933-1934 сс., онтон 1943-1945 сс. оройуоҥҥа үөрэх салаатын сэбиэдиссэйинэн ананан ситиһиилээхтик үлэлиир. Кини үлэтигэр олус эппиэтинэстээхтих сыһыаннаһара. Тэрийэр, салайар үлэҕэ дьоҕурдааҕын, ирдэбиллээҕин көрдөрбүтэ. Кини эйэҕэс-сайаҕас, көнө майгытынан, биир сүрүнү тутуһарынан дьоҥҥо сөбүлэппитэ. Сэрии ыар сылларыгар Игидэй оскуолатын дириэктэринэн үлэлээбитэ. Кини салайар оскуолата эйэлээх олох соҕотох көстүүтүнэн буолан, оҕолорго, төрөппүттэргэ, нэһилиэк дьонугар өйөбүл, харысхал буолбута. Кыһыҥҥыга мас бэлэмнииллэрэ, оттууллара, фермаҕа үлэлииллэрэ, фроҥҥа дойдуларын көмүскүү сылдьар байыастарга баһыылка хомуйан ыыталлара, дьиэ кэргэттэригэр көмөлөһөллөрө о.д.а. араас өҥөлөрү оҥороллоро. Итини барытын нэһилиэк олохтоохторо олус истиҥник саныыллар, сыаналыыллар, махтаналлара.

П.Г. Нестерев олоҕун 42 сылын оҕону иитиигэ анаабыта. Ханна да үлэлээтэр педагогическай коллективтарын үөрэтии-иитии хаамыыта көдьүүстээх буолуутугар, оскуола, дьиэ кэргэн, нэһилиэк айымньылаахтык бииргэ үлэлииллэригэр туһуланара. Уопуттаах салайааччы буолан, педагогическай маастарыстыбатын мэлдьи тупсарара, сайыннарара. Бэйэни үөрэтиинэн утумнаахтык дьарыктанара. Учууталлары, үөрэнээччилэри кытта үлэ саҥа көрүҥнэрин ньымаларын олоххо киллэрэрэ. Кини үөрэппит үгүс оҕолоро дойду араас муннуктарыгар үтүө суобастаахтык үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Кинилэр ортолоругар Е. Ярославскай аатынан бириэмийэ лауреаттара Галактион Иннокентьевич Захаров, Георгий Андреевич Аргунов бааллар.

П.Г. Нестерев эйэлээх кэмҥэ хорсун быһыыны оҥорбут дьоруой комсомолец Нажим Нестеров төрөппүт аҕата. Нажим олоҕун толук ууран туран, баһаартан доҕотторун уонна байыаннай тиэхиньикэни быыһаабыта. Нажим Нестеров сырдык аата сулууспалаабыт байыаннай чааһын, Саха АССР, ЫБСЛКС обкомун, райкомун, А.И. Софронов аатынан Ытык Күөл орто оскуолатын «Бочуот кинигэтигэр» киллэриллибитэ. Ытык Күөлгэ Нажим Нестерев аатынан уулусса ааттаммыта. Петр Георгиевич кыргыттара өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр-көстөр үлэлээх дьоннор. Р.П. Нестерова Саха өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх бырааһа, М.П. Никитина Саха өрөспүүбүлүкэтин култууратын туйгуна.

П.Г. Нестеров наҕараада-лара «1941-1945 сс. Аҕа дойду улуу сэриитин кэмигэр килбиэннээх үлэтин иһин», «Үлэҕэ килбиэнин иһин», «Аҕа дойду улуу сэриитигэр Кыайыы 30 сылынан» мэтээллэр, Саха АССР үтүөлээх учуутала, Саха АССР тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Таатта улууһун Бочуоттаах олохтооҕо.
(Педагогическай энциклопедия II том, 216 стр.)

Егор Андреевич Сыромятников (1934-1935 сс.)

Е.А. Сыромятников Таатта оройуонугар Мэҥэ Алдан нэһилиэгэр дьадаҥы бааһынай дьиэ кэргэнигэр бэс ыйын 25 күнүгэр 1912 с. төрөөбүтэ. 1919 сыллаахха Уолба оскуолатыгар үөрэнэ барар. Ити бириэмэҕэ Пепеляев генерал сэриитэ өрө туран, учуутала сэриигэ баран, төннөн кэлэр. Салгыы Кириэс Халдьаайы алта кылаастаах оскуолатыгар үөрэнэн баран, 1928-1930 cc. Дьокуускайдааҕы педтехникуму бүтэрэр.

Учуутал каадыра тиийбэт буолан, ударнай выпускниктар диэн ааттаан икки сылынан бүтэрэн, 1930-1931 с. Ленскэй оройуон Орто Наахара түөрт кылаастаах оскуолатыгар сэбиэдиссэйинэн, учууталынан педагогическай үлэтэ саҕаланар. 1933 сылтан пенсияҕа тахсыар диэри Таатта оройуонун оскуолаларыгар үлэлиир. 1934-1935 үөрэх сылларыгар Кириэс Халдьаайы оскуолата ситэтэтэ суох орто оскуола статуһун ылан, учууталларын ахсаана быдан элбээбитэ. Норуот үөрэҕириитигэр чахчы муҥура суох бэриниилээх С.П. Харитонов, Г.Л. Семенов, Ф.Г. Николаев, Д. Бястинов, И.И. Сизых, С.В. Толбонов, П.С. Толбонова, Дарбасов, П.В. Степанов, Г.П. Бурцев, Е.М. Тарабукин, Е.М. Охлопкова, П.К. Бурцев, С.Г. Бравин, Н.И. Постников, Р.Ф. Егоров, Е.А. Сыромятников курдук талааннаах учууталлар оҕолору үлэҕэ-үөрэххэ ииппиттэрэ, такайбыттара, элбэх сыраларын биэрбиттэрэ. 1934-1935 сс. Таатта оройуонун үөрэҕин салаатын сэбиэдиссэйинэн, 1938-1939 сс. Баайаҕа, 1939-1941 сс. Чычымах сэттэ кылаастаах оскуолаларыгар учууталынан, дириэктэринэн үлэлиир. 1941-1942 сс. Мэҥэ Алдан начальнай оскуолатыгар сэбиэдиссэйинэн, учууталынан үлэлии сылдьан, Аҕа дойдуну көмүскүүр улуу сэриигэ ыҥырыллан, 05.06.1942 сылтан 1946 сыл сэтинньитигэр дылы 176-с мотострелковай полкаҕа суулууспалыыр. Японияны утары Дамаск куораттан Чаньчуҥҥа диэри сэриилэспит. 1946-1949 сс. Кириэс Халдьаайы детдомугар, 1953-1955 сс. Мэҥэ Алдан начальнай оскуолатын сэбиэдиссэйинэн, 1949-1968 сс. Кириэс Халдьаайы орто оскуолатыгар учууталынан, библиотекарынан, воспитателинэн үлэлээбит.

1941 сылтан Егор Андреевич БСК(б)П чилиэнэ.

Наҕараадалара: «Германияны кыайыы иһин», «Японияны кыайыы иһин», «Аҕа дойду улуу сэриитигэр Кыайыы 30, 40 сылларынан», «ССРС Сэбилэниилээх күүстэрин 60 сылынан», «1941-1945 сс. Аҕа дойду улуу сэриитин кэмигэр килбиэннээх үлэтин иһин», «Үлэҕэ килбиэнин иһин» мэтээллэр, «Үлэ бэтэрээнэ», Бочуоттаах грамоталар. Байаҕантай нэһилиэгин «Бочуотун кинигэтигэр» киллэриллибитэ.

Кэргэнинээн Д.В. Сыромятниковалыын 4 оҕолоохтор, сиэннэрдээхтэр, хос сиэннэрдээхтэр. Сыромятников Е. А. 1990 с. өлбүтэ.

Василий Еремеевич (Ефимович) Винокуров (1937-1938 сс., 1944-1945сс.)

Норуот үөрэҕириитин дьыалатыгар элбэх сыратын, күүһүн уурбут Василий Еремеевич туһунан кини доҕотторун ыстатыйаларыгар олоҕуран сурулунна.
(«Коммунист». 1945 с. Ахсынньы 3 күнэ).

В.Е. Винокуров 1912 с. Уус Амма нэһилиэгэр дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. 13 сааһыгар Чычымах оскуолатыгар үөрэнэ киирбитэ. Бу оскуоланы бүтэрээт, Дьокуускайдааҕы учуутал техникумугар киирбитэ. Үөрэҕин бүтэрээт, дойдутугар Тааттаҕа учууталлыыр. 1935-1936 сс. Чычымах 7 кылаастаах оскуолатыгар тахсан үлэлиир.

Бу бириэмэҕэ оскуола дириэктэрэ М.М. Собунаев, үөрэх чааһын сэбиэдиссэйэ В.Е. Данилов, учууталларынан А.Д. Баланов, И.В. Кузьмин, П.Н. Никифоров уонна В.Е. Винокуров үлэлииллэр. 1936-37 сс. Игидэй оскуолатыгар дириэктэринэн ананан үлэлиир. 1937-38 сс. муус устар ыйга диэри оройуоннааҕы үөрэх салаатын сэбиэдиссэйэ. Онтон атырдьах ыйыгар диэри оскуола инспектора. 1938-1939 сс. Ытык Күөл орто оскуолатын дириэктэрэ. 1938 сылга Ытык Күөлгэ икки этээстээх саҥа оскуола тутуллар. Сэбиэдиссэй В.Е. Винокуров. («Таатта нэһилиэгин үйэлээх суола». 68 стр.) 1939 сыл күһүнүттэн бу оскуолаҕа учууталынан үлэлиир. 1942-43 сс. Чычымах оскуолатыгар үөрэх чааһын сэбиэдиссэйэ. 1944 сылтан олоҕун тиһэх күннэригэр диэри оройуоннааҕы үөрэх салаатыгар оскуола инспекторынан үлэлээбитэ. В.Е. Винокуровы үлэҕэ дьаныардаах, ахсаабат тэтимнээх гына Ленин-Сталин комсомола ииппитэ.

Комсомол кэккэтигэр сылдьан элбэхтик үлэлээбитэ, 1941 с. БСК(б)П чилиэнин кандидатынан талыллыбыта диэн бииргэ үлэлээбит дьонноро истиҥник ахтан суруйбуттара.
(«Сүгүрүйэр сырдык кыһабыт». С.Р. Кулачиков — Эллэй аатынан оскуола 100 сыла. 17, 27 стр.)

Матырыйаалы хомуйан суруйда А.В.Винокурова, РФ норуотун үөрэҕириитин туйгуна, Учууталлар учууталлара, Таатта улууһун методкабинетын 1991-2000 сс. сэбиэдиссэйэ.

Читайте дальше