Тохсунньу 21 күнэ. Ил Дархан Сколково управление оскуолатыгар «Муравьев-Амурскай 2030» Уһук Илиҥҥэ салайар каадырдары бэлэмниир бырагыраама иккис түһүмэҕин кыттааччыларын кытта көрүстэ. «Наставничество» бырайыак чэрчитинэн эрэгийиэн салайааччыта үөрэнэр дьону кытта үлэҕэ уопутун уонна бириинциптэрин үллэһиннэ.
Бырагыраама иккис түһүмэҕэ ааспыт сыл ыам ыйыгар саҕаламмыта. Сүрүн сыалынан Уһук Илиҥҥэ уонна Арктикаҕа улахан бырайыактары олоххо киллэриигэ «салайар спецнаһы» бэлэмнээһин. Иккис түһүмэххэ 2 тыһыынчаттан тахса киһи кыттыбытыттан финалга 48 кыттааччы, ол иһигэр Саха сириттэн 2 киһи таҕыста. Кинилэр экэниэмикэ, оҥорон таһаарыы эйгэтин уонна да атын уобаластары модернизациялааһыҥҥа кылааттарын киллэриэхтээх 7 хамаандаҕа араҕыстылар.
Балартан биир хамаанда Саха сиригэр туризмы сайыннарыы бырайыагынан дьарыктанар. Айсен Николаев кинилэри кытта бу салааҕа баар соруктар туһунан сэһэргэстэ. Бөлөх дьоно Ил Дархаҥҥа бырайыактарын туһунан кэпсээтилэр. Манна кинилэр биир соруктарынан федеральнай бырагыраамаларга киирэн, туризмы сайыннарыыга эбии инвестицияны тардыы буолар.
Тохсунньу 22 күнэ. Ил Дархан Москваҕа РФ Миноборонатын А.А. Вишневскай аатынан киин байыаннай клиническэй госпиталыгар сырытта. Бу медицинскэй тэрилтэҕэ бүгүн Саха сириттэн сылдьар байыастар эмтэнэллэр. Айсен Николаев хас биирдии саллааты кытта көрсөн кэпсэттэ уонна кинилэргэ төрөөбүт дойдуларыттан кэлбит бэлэхтэри туттарда.
«Бурденко, Вишневскай ааттарынан уонна атын дойду бастыҥ госпиталларын кытта үчүгэй сыһыаны олохтоотубут. Бу биһиги байыаннай сулууспалаахтарбытыгар эмтэниигэ көмөнү оҥорорго уонна реабилитацияланарга ирдэнэр сириэстибэлэринэн хааччыйарга улахан туһалаах. Байыаннай быраастарга үтүө үлэлэрин, бааһырбыт дьоҥҥо, ол иһигэр биһиги биир дойдулаахтарбытыгар көмөлөрүн иһин махтанабын», — диэтэ Айсен Николаев.
Ил Дархан уолаттары кытта кинилэри долгутар эмтэнии, чөлгө түһүү, анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын быһыытынан чэпчэтиилэри туһаныы, үлэҕэ киирии боппуруостарын ырытыста. Бу ыйытыылары Айсен Николаев тус хонтуруолугар ылла.
Көрсүһүүгэ Дьокуускайтан сылдьар бааһырбыт Лев Браун ийэтэ Марина Браун Ил Дархаҥҥа уонна Арассыыйа Бэрэсидьиэнин иһинэн үлэлиир СӨ Бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтин уонна Биир кэлим координационнай киинин үлэһиттэригэр махталын биллэрдэ.
«Биһиги эһиги кыһамньыгытын, өйөбүлгүтүн күн аайы билэбит. Волонтердарга улахан махтал, сүгүрүйэбит. Ким эрэ бааһырбыт киһитигэр кэлиэн баҕарар буоллаҕына, ыйытыҥ, эһиэхэ хайаан да көмөлөһүөхтэрэ, өйөбүлэ суох хаалларыахтара суоҕа», — диэтэ байыас ийэтэ.
Тохсунньу 22 күнэ. Ил Дархан СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит Андрей Тарасенкоҕа Доҕордоһуу уордьанын туттарда. Бу наҕарааданы Андрей Владимировичка үлэҕэ ситиһиилэрин уонна өр сыллаах үтүө суобастаах үлэтин иһин биэрдилэр. Уордьаны туттарар туһунан ыйаахха РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин илии баттаата.
«Андрей Владимирович биһиэхэ Саха сиригэр үс сыл кэриҥэ үлэлээтэ. Бу олус судургута суох сыллар этилэр: ковид да туруута, анал байыаннай дьайыы да саҕаланыыта. Андрей Владимирович уонна кини салайбыт Бырабыыталыстыбата бу соруктары дьоһуннаахтык толордулар», — диэн бэлиэтээтэ Айсен Николаев.
Андрей Тарасенко Ил Дархаҥҥа үлэтин үрдүктүк сыаналаабытын иһин махтанна.
Санатан эттэххэ, Андрей Владимирович Тарасенко СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлинэн 2020 сылтан 2023 сылга диэри үлэлээтэ. Кини 2023 сыл сэтинньи ыйыгар «Нацрыбресурс» тэрилтэ генеральнай дириэктэрин эбээһинэһин толорооччунан ананна.
Тохсунньу 23 күнэ. Саха сирэ Донецкай Народнай Өрөспүүбүлүкэ Докучаевскай куоратын кытта шефтэһиэҕэ. Москваҕа бу күн Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна ДНР Докучаевскай куоратын икки ардыларыгар бииргэ үлэлэһиигэ сөбүлэһии түһэристилэр. Докумуоҥҥа СӨ баһылыга Айсен Николаев уонна Донецкай Народнай Өрөспүүбүлүкэ бэрэстэбиитэлэ Ольга Макеева илии баттаатылар.
Саха сирэ ааспыт икки сылга ДНР Кировскай куоратын кытта шефтэстэ. Эрэгийиэн манна федеральнай былаас туруорбут соруктарын толордо, онон өрөспүүбүлүкэ салгыы Докучаевскай куораты кытта шефтэһиэҕэ.
«Сөбүлэһии чэрчитинэн урусхалламмыт дьиэлэри, ОДьКХ уонна социальнай инфраструктура эбийиэктэрин чөлүгэр түһэрии үлэтэ ыытыллыаҕа. Бу үлэ хаамыытын тус хонтуруолбар ылабын», — диэтэ Айсен Николаев.
Былаан быһыытынан өрөспүүбүлүкэ 2024 сылга – 65, оттон 2025 сылга – 19 эбийиэги чөлүгэр түһэриэҕэ.
Докучаевскай куораты чөлүгэр түһэрэр бөлөҕү Арассыыйа Бэрэсидьиэнин иһинэн үлэлиир СӨ бастайааннай бэрэстэбиитэлэ – СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта Андрей Федотов салайар. Бөлөх састаабыгар Кировскай куоракка эбийиэктэри чөлгө түһэриигэ үлэлээбит специалистар киирдилэр.
Санаттахха, Кировскай куоракка Саха сирэ социальнай инфраструктура 50 — тан тахса эбиийэгин чөлгө түһэрдэ. Чуолаан, куорат киин балыыһата, 2 оскуола, 3 оҕо саада, музыкальнай оскуола, библиотека өрөмүөннэннилэр. Маны сэргэ куорат ититэр ситимнэрин, уулуссаларын сырдатар тиһиктэрин, үөрэх 9 тэрилтэтин пищеблоктарын уотунан хааччыйар салааларын өрөмүөннээтилэр. Кыайыы пааркатын уонна оҕо спортивнай былаһааккатын тупсарыы үлэтэ барда. Өрөспүүбүлүкэ Сибэтиэй Иоанн Кронштадскай олохтоох таҥаратын дьиэтин чөлүгэр түһэриигэ көмөлөһөр. Маны сэргэ Кировскайга билиҥҥи МФЦ уонна Донецкай Народнай Өрөспүүбүлүкэҕэ бастакы ИТ- киин аһылынна.
Тохсунньу 23 күнэ. Ил Дархан «Росатом» судаарыстыбаннай хампааньыйа производственнай систематын сайыннарыыга генеральнай дириэктэрин солбуйааччыта Сергей Обозовы уонна «Атомредметзолото» генеральнай дириэктэрэ Владимир Верховцевы кытта көрүстэ. Манна 2020-2023 сылларга Саха сиригэр «Көдьүүстээх эрэгийиэн» бырайыагы олоххо киллэрии түмүктэрин дьүүллэстилэр.
«Көдьүүстээх эрэгийиэн» бырайыагы олоххо киллэрии Саха сирин экэниэмикэҕэ кыаҕын үрдэтэр. Билиҥҥи методикалары туһаныы үөрэх, салайыы уонна бырамыысалыннас бырасыастарын тупсарарга көмөлөһөр. Бырайыагы 2025 сылга диэри уһатыы – саха дьоно идэ өттүнэн сайдалларыгар кыаҕы биэриэҕэ», – диэтэ Айсен Николаев.
Көрсүһүүгэ 2024-2025 сылларга «Көдьүүстээх эрэгийиэн» бырайыагы олоххо киллэрии былаанын торумнаатылар. Ону тэҥэ хоту таһаҕаһы тиэрдии бырасыаһын тупсарыыга бииргэ үлэлэһии боппуруостарын ырытыстылар.
2020 сыллаахха СӨ Бырабыыталыстыбатын уонна «Росатом» икки ардыларыгар түһэрсиллибит дуогабар быһыытынан Саха сирин тэрилтэлэригэр уонна биэдэмэстибэлэригэр «Көдьүүстээх эрэгийиэн» бырайыак олоххо киллэриллэр. Манна бырасыастары тупсарыыга «Росатом» производственнай практикаларын, ол иһигэр харыстабыллаах производство инструменнарын туһаналлар.
Тохсунньу 24 күнэ. Ил Дархан Москваҕа Уһук Илин уонна Арктика күннэригэр «Арассыыйа» норуоттар икки ардыларынааҕы быыстапка – форумҥа кытынна. Манна кини өрөспүүбүлүкэ ситиһиилэрин туһунан кэпсээтэ. Айсен Николаев Владимир Путин бэлиитикэтин түмүгэр өрөспүүбүлүкэ иннин диэки улахан хардыыны оҥорбутун бэлиэтээтэ. «10 сыл иһигэр Саха сирин баалабай эрэгийиэннээҕи бородууктата 4 төгүл улаатта уонна 2 трлн 300 млрд солкуобайга тэҥнэстэ. Экэниэмикэҕэ 4 трлн солкуобай инвестицияны уктубут. Ити түмүктээх буолла», — диэтэ Айсен Николаев.
Саха сиригэр экэниэмикэ саҥа салаатын – ниэп уонна гаас комплексын тэрийдилэр. Өрөспүүбүлүкэ алмааһы, көмүһү, чоҕу, ньиэби уонна гааһы хостооһуҥҥа Арассыыйаҕа инники күөҥҥэ сылдьар. «Экэниэмикэ ситиһиитин сүрүн түмүгэ – дьон олоҕун хаачыстыбатын үрдэтии уонна социальнай эйгэни сайыннарыы буолар. 10 сыл иһигэр 631 социальнай эбийиэги туттубут. Ол иһигэр 116 аныгы оскуоланы, 200 оҕо саадын уонна 108 култуура эбийиэктэрин», – диэтэ Ил Дархан.
Тохсунньу 25 күнэ. Айсен Николаев саха биллиилээх боксера, Арассыыйа биэс төгүллээх, Европа икки төгүллээх чемпиона Василий Егоровы Арассыыйа кубогар кыайыытынан эҕэрдэлээтэ.
«Спорт эйгэтигэр үчүгэй сонуннаахпыт. Василий Михайлович Арассыыйа кубогар бары киирсиилэригэр эрэллээхтик кыайан, Европа чемпионатыгар путевка ылла. Саха дьонун аатыттан чаҕылхай кыайыытын иһин барҕа махталбын биллэрэбин. Маннык кыайыы ситиһиллибититтэн бары олус үөрдүбүт. Европа чемпионатыгар Василий эмиэ үчүгэй киирсиилэри көрдөрүөҕэ диэн эрэнэбит», — диэтэ Айсен Николаев.
Василий Егоров Ил Дархаҥҥа өйөбүлүн иһин махталын быллэрдэ.
Кини Кабардино — Балкарияҕа, онтон Кисловодскайга, Сочига эрчийэр-сүүмэрдиир түмсүүлэри ааһарын туһунан иһитиннэрдэ. Европа чемпионата муус устар ыйга Сербияҕа буолар. Маны таһынан быйыл Доҕордоһуу оонньуулара уонна аан дойду чемпионата ыытыллыахтаах.
Тохсунньу 25 күнэ. Саха сиригэр омук дьоно үлэлии кэлиилэрин хонтуруоллааһыны күүһүрдүөхтэрэ. Ил Дархан өрөспүүбүлүкэ быраабы көмүскүүр уорганнарын салайааччыларын кытта сүбэ мунньаҕы ыытта. Манна уопсастыбаннай бэрээдэги көрүүнү кытта сибээстээх кэккэ боппуруостары, ону тэҥэ үлэ миграциятын ыйытыыларын дьүүллэстилэр.
«Миграннар темалара уопсастыбаҕа улахан суолталаах. 2023 сыл түмүгүнэн Саха сиригэр миграннар өттүлэриттэн буруйу оҥоруу аҕыйаата эрээри, кэнники быһылаан нэһилиэнньэ ортотугар бу боппуруоһу сытыырхатта. Тохсунньу 21 күнүгэр Дьокуускайга буолбут иирсээн кыттыылаахтарын түргэнник быһааран, туттулар. Боппуруоһу Арассыыйа Федерациятын Силиэстийэлиир кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Александр Иванович Бастрыкин хонтуруоллуур. Дьыала түмүгэр тиэрдиллиэҕэ, буруйдаахтар эппиэттиэхтэрэ», – диэтэ Айсен Николаев.
Ил Дархан өрөспүүбүлүкэҕэ криминальнай элэмиэннэр киирбэттэрин туһугар омук үлэһиттэрин кэлиилэрин хонтуруоллааһын өссө күүһүрүөҕэ диэтэ.
Айсен Николаев диаспоралар криминальнай буолууларын утары охсуһууга үлэ ордук көдьүүстээх хайысхатынан профилактика уонна элбэхтик рейдэлэри ыытыы буоларын бэлиэтээтэ.
Тохсунньу 26 күнэ. Айсен Николаев СӨ үөрэҕин уонна наукатын үлэһиттэрин тохсунньутааҕы сүбэ мунньаҕар кытынна. Кини манна туох сүрүн сыаллар баалларын бэлиэтээтэ.
«Сүрүн соругунан Саха сирин хас биирдии олохтооҕо үйэтин тухары хаачыстыбалаах үөрэҕи уонна саҥа компетенциялары ылар дьиҥ кыахтарын тэрийии буолар», — диэтэ Ил Дархан.
Кини 2023 сыл бүтүүтэ СӨ баһылыгын «2030 сылга диэри үөрэҕирии биир кэлим тиһигин сайыннарыы туһунан» ыйааҕар илии баттаабытын, туруоруллубут соруктары ситиһэргэ анал дьаһаллар ылыллыбыттарын санатта.
«Бу ыйааҕы олоххо киллэрии олохтоох салайыныы уорганнарыгар эмиэ улахан суолталаах. Биир соругунан үлэҕэ науканы, уопсастыбаннай түмсүүлэри уонна бизнеһи кытыннарыы буолар», – диэтэ Айсен Николаев. Ил Дархан кулун тутар 1 күнүгэр диэри ыйааҕы олоххо киллэрии бырайыактарын бартыбыала бигэргэниэхтээх диэн эттэ.
Тохсунньу 26 күнэ. Ил Дархан Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыгынан талыллыбыт Валерий Николаевы кытта көрүстэ.
Көрсүһүүгэ улуус инники сайдыытыгар сыһыаннаах боппуруостары дьүүллэстилэр. Чуолаан, Бэрэсидьиэн көҕүлээбит национальнай бырайыактарын олоххо киллэрии, хаарбах дьиэлэртэн дьону көһөрүү, суоллары, социальнай эбийиэктэри тутуу, коммунальнай инфраструктураны саҥардыы туһунан кэпсэттилэр.
Айсен Николаев улуус судаарыстыбаннай бырагыраамаларга, ол иһигэр тыа сирин кэлимник сайыннарыы бырагырааматыгар кыттыытын күүһүрдүөн наада диэн эттэ.
Маны таһынан, Бүлүү өрүс хаҥас кытылыгар баар нэһилиэнньэлээх пууннарга, ол иһигэр Дүллүкү, Далыр, Боотулу уонна атын нэһилиэктэргэ гааһы киллэрии туһунан кэпсэтии буолла. Бырайыактааһын үлэтин бүгүн манна «Сахатранснефтегаз» ыытар.
«Үөһээ Бүлүү улууһун салгыы сайыннарыыга улахан эппиэтинэһи сүктүҥ. Салайар үлэҕэ уопуттааххын, онон биир дойдулаахтарыҥ итэҕэллэрин толоруоҥ диэн эрэнэбин», – диэн эттэ Ил Дархан саҥа талыллыбыт баһылыкка.
Тохсунньу 26 күнэ. Ил Дархан Хотугулуу — Илиҥҥи федеральнай университет Кэтээн көрөр сэбиэтин мунньаҕар үөрэх кыһатын сайдыытын сүрүн хайысхаларын торумнаата.
Айсен Николаев ХИФУ дойду хотугулуу — илиҥҥи өттүн сайыннарыы стратегиятыгар улахан суолталааҕын бэлиэтээтэ.
Хотугулуу — Илиҥҥи федеральнай университет Кэтээн көрөр сэбиэтин чилиэннэрэ Айсен Николаевы мунньахха Кэтээн көрөр сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн таллылар.
Ил Дархан кыһаны сайыннарыы сүрүн бырайыактарын ахсааныгар ХИФУ баазатыгар үрдүк үөрэхтэр икки ардыларынааҕы кампуһу тэрийии буоларын эттэ. Бу эбийиэк Дьокуускай куорат сайдыытын маастар- былааныгар киллэриллэн үбүлээһинэ быһаарыллан турар. Маны сэргэ биир улахан соругунан медицинскэй институт виварийдаах үөрэнэр-лабораторнай куорпуһун тутуу буолар. Эбийиэк эмиэ Дьокуускай куорат сайдыытын маастар– былааныгар киллэриллибитэ.
Бүгүн бырамыысалыннас, тутуу уонна тырааныспар салаатыгар 11 тыһыынча үлэһит ирдэнэр. Айсен Николаев манан ситимнээн университет Нерюнгригэ уонна Мииринэйгэ баар филиалларыгар ураты болҕомтону уурар наадатын бэлиэтээтэ.
Тохсунньу 27 күнэ. Ил Дархан СӨ Биир кэлим координационнай киинин бэрэстэбиитэлэ Светлана Диодорова — Лаврентьеваны кытта көрүстэ.
Көрсүһүүгэ анал байыаннай дьайыыга өлбүт дьонноох дьиэ кэргэттэргэ уонна оҕолорго психологическай көмөнү тэрийии боппуруостарын туһунан кэпсэттилэр.
Светлана Владимировна үөрэх тэрилтэлэрин психологтара маннык быһыыга — майгыга туох көмө оҥоһуллуохтааҕын билиэхтээхтэрин бэлиэтээтэ. Онуоха, кини санаатынан, специалистар эбии үөрэхтээһин анал куурустарын ааһыахтарын наада.
Кини өрөспүүбүлүкэ баһылыгар Биир кэлим координационнай киин волонтердара туох үлэни ыыталларын туһунан кэпсээтэ. Ил Дархан бу үлэ байыастар санаалара бөҕөргүүрүгэр улахан суолталааҕын бэлиэтээтэ уонна волонтердарга махталын биллэрдэ.
Тохсунньу 27 күнэ. Хаҥалас улууһугар үлэтинэн сырыытыгар Айсен Николаев Үөдэйгэ баар дьаамнар култуураларын уонна устуоруйаларын «Төрүт» музейыгар таарыйда.
Ил Дархан түмэл кэллэктиибигэр ямщиктары кэрэһилиир үлэлэрин иһин махталын биллэрдэ.
«Ямщиктар дьоһун судаарыстыбаннай соругу толорбут дьон. Урукку кэмҥэ суол-иис суоҕуна сибээһи хааччыйаллара. Кинилэр бэйэлэрэ туспа ураты култууралаахтар, үгэстэрдээхтэр. Бу уопсай баайбыт буолар, маны биһиги аныгыскы көлүөнэлэргэ тиэрдиэхтээхпит», — диэтэ Айсен Николаев.
Тохсунньу 27 күнэ. Ил Дархан Хаҥалас улууһун Мохсоҕоллоох сэлиэнньэтигэр «Якутцемент» эбийиэктэрин көрүү кэнниттэн өрөспүүбүлүкэни тутуу матырыйаалларынан хааччыйыы боппуруостарыгар сүбэ мунньаҕы ыытта.
Айсен Николаев тэрилтэ салайааччытыгар Алиш Мамедовка уонна кэллэктиипкэ ааспыт сылга ситиһиилээх үлэлэрин иһин махталын биллэрдэ. Ол курдук, былырыын «Якутцемент» циэмэн 580 тыһыынча туонна араас көрүҥүн оҥордо. Бу хампааньыйа устуоруйатыгар хаһан да ситиһиллибэтэх үрдүк көрдөрүү.
Мунньахха Саха сиригэр тутуу кээмэйин улаатыннарар туһуттан циэмэни оҥорон таһаарыыны өссө элбэтиэххэ диэн былааннаатылар.
Тохсунньу 27 күнэ. Хаҥалас улууһугар сырыытыгар Айсен Николаев Үөдэй сэлиэнньэтигэр анал байыаннай дьайыы кыттыылааҕын дьиэ кэргэнигэр ыалдьыттаата.
Байыас уоппускаҕа кэлэ сылдьар. Анал байыаннай дьайыыга саллаат Запорожьеҕа сулууспалаабыт. Кини сахалар бэйэ — бэйэлэрин өйөһөллөрүн, волонтердар улахан көмөнү оҥороллорун туһунан кэпсээтэ. Ил Дархан ыалдьытымсах ыалга махталын биллэрдэ уонна дьиэ кэргэҥҥэ наадалаах көмө барыта оҥоһуллуоҕа диэн бэлиэтээтэ.
Афанасий Ноев