Мас сыыстарыгар кубулуйбут сарай, үнтү кумаламмыт фургон уонна сүдү улахан сымара таастар диэки көрөн турааччылар, куттанан турааччылар туһаайыыларын диэки көтөн иһээччи сымара таастары алдьатыы буолбут, урусхал буолбут сирин диэкиттэн көрөөччүлэр диэки көтөн кэлэллэр… Кэмиттэн кэмигэр киһитээҕэр таһыччы күүстээх криптид маннык гынан кини баарын саарбаҕалааччыларга, итэҕэйбэттэргэ биллэрэр.
Муостар уонна туйахтар
Криптидтар диэн дьон фантазияларыгар олохтоохтук олорон хаалбыт көстүүнү ааттыыбыт. Ол көстүүнү «туох да суох, барыта сымыйа» диэн төһө эмэ кыһаллан туран куолулуу, этэ сатаабыттарын да үрдүнэн төрүт кыаллыбат. Ол хайдах? Айылҕа бэйэтин элбэх араас көстүүтэ муҥура суох. Ардыгар маны итэҕэйиэххэр диэри харахтаргын соттоҕун. Оннооҕор буолуох өһөс учуонайдар саакка бараллара.
Ол курдук холобур XIX үйэҕэ диэри зоологтар криптидынан утконоһу ааҕаллара. Бу туох ааттааҕый, кус тумсулаах, үүтүнэн иитиллээччи, өссө сымыыттыыр, этэҕин ээ!
Сүдү улахан кальмар романтан ромаҥҥа көһө сылдьара. Киниэхэ барыта көҥүл этэ, мифологияны ырыппакка эрэ аҥаардас соҕотох сыылла, хаспахха, муора синньигэс силбэһиитигэр олорор, туохха олороруй? Ол гынан баран аһары улахан монстрдар бааллар. Ол курдук бастакы барыта эт, 12 миэтэрэттэн тахса уһуннаах 1870 сыллаахха көстүбүтэ. Онтон сельдяной хоруол биитэр кур балык (рыба ремень) кинитээҕэр өссө улахан – 17 миэтэрэ. Кинини криптид дииллэрэ. Сельдяной хоруол туох да көстүбэт хараҥа далайга олорор уонна видеоҕа аан бастаан XXI-с үйэҕэ уһуллубута. Онтон быйыл бу сылга тохсунньуга Таиланд кытылларын чугастарыгар күөрэйэн кэлэн олохтоохтору сүрэхтэрин хайыта сыспыта. Дьэ бу кэнниттэн номохторго итэҕэй!
Единорог быдан уустуктардаах. Хайдах эрэ үгүстүк көстөр криптид буолуох курдук. «Атахтара слон, кутуруга кабан киэннэригэр маарынныыр. Онтон атына барыта сылгыга маарынныыр. Кини маҥыраан эрэр курдук тыаһы таһаарар, онтуката дириҥ баҕайы. Киниэхэ сүүһүн ортотугар икки тоҥолох уһуннаах икки муос үүнэн тахсыбыттаах. Этэллэринэн бу кыылы тыыннаахтыы хаһан да кыайан туппаттар үһү» диэн Пилиний Старшай икки тыһыынча сыл анараа өттүгэр илэ баар буола сылдьыбыт кыыл курдук суруйбута. Кырдьыгынан эттэххэ, муора нарвала киниэхэ аҥаардас бивень муоһунан сүрдээҕин маарынныыр. Сирдээҕилэр боруоста өлөн-эстэн хаалбыттар быһыылаах.
Бу сүүнэ улахан ящерицаны «кураайы сир крокодилын» комодскай дракону 1926 сыллаахха Комодо арыыга иккини тутуохтарыгар диэри криптидынан ааттыыллара.
ХХ-с үйэ саҕаланыар диэри криптидынан соҕотох африканскай атчааны, жирафа аймаҕын окапины зебра курдук эриэн атахтаах уонна икки харахтарын үрдүлэригэр икки муостардаах дьикти кыылы иһирик, ыккый ойуурга саһа сылдьар буолан 2008 сылга биирдэ видеоҕа түһэрбиттэрэ
Өссө бу букатын күлүүлээх, билигин биһиги зоопаркаларга үөрэ-көтө көрөр гориллаларбыт 1847 сылга диэри криптидынан ааҕыллара уонна көрүҥ быһыытынан 1902 сыллаахха биирдэ ааҕыллыбыта. Маныаха диэри ынырыктык ырдьайаллар, олох дьиикэйдэр, чиччиктэр, түүлээхтэр уонна акаарылар диэн төһөлөөх үгүс кэпсээннэр баалларай!
Билигин саамай биллэр-көстөр критидтарынан Лох-Несси дьулаан улахан Несси харамай уонна хаар киһи Йети биитэр улахан атах Бигфут диэн буолаллар.
Яблоколары уорааччы
Кэлин бириэмэҕэ Хотугу Америка хайалардаах уонна тыалардаах уобаластарыгар бигфуту кытта көрсүһүүлэр болҕомтону тардар буоллулар.
Олохтоохтор кини таптаан сиир минньигэһинэн яблоко буолар дииллэр. Манна аҕыйах дьонноох сиргэ 70 саастаах Тонна Карло ол яблоколарынан сылгылары аһатара. Биир үтүө күн рыноктан массыынанан улахан корзинаҕа аҕалбыта. Олору сүөһү аһыыр иһитигэр сүөкээн баран дьиэтигэр фургоҥҥа киирбитэ. Эмискэ ыт тохтоло суох күүскэ үрбүтэ. Онно Тонна эргиллэн көрбүтэ ас кутар иһитин чугаһыгар хараҥа кытархай дьүһүннээх, киһи курдук быһыылаах-таһаалаах, эһэтээҕэр быдан улахан туох эрэ яблоколары аҥаар кырыытыттан сиэн курдурҕата турара. Бииртэн биири сии туран кинини ким эрэ көрө турарын билэн уордайан көхсүн тыаһаппыта, кэлин атахтарыгар турбута уонна сорунуулаахтык фургон диэки хаампыта. Кини истиэнэлэри тарбыыра, түннүктэринэн, аанынан киирэ сатаабыта, оннооҕор олорор дьиэ сорҕотун алдьаппыта. Тонна мобильнигын массыынатыгар хаалларбыт этэ. Бу билигин тыыннааҕа-өлбүтэ быһаарыллыбат гына буолан олороро.
Дьэ кэлин уһугар барыта этэҥҥэ ааспытын кэннэ, Тонна интернеккэ хаартыскалары көрдөрбүтэ. Ол эрээри кылаабынай туоһутунан бигфут хаалларбыт суоллара буолаллар. Билигин даҕаны Тонна эмиэ ол сиригэр олорор. Ол эрээри уруккутунааҕар улахан уонна бөҕө-таҕа фургону атыыласпыта. Бигфуту санаатын табаары уонна эйэлээхтик олороору сөбүлүүр яблоколарын биир сиргэ чөмөхтүү кутар. Биирдэ эмэ оннук гынарын умнан кэбистэҕинэ бигфут фургон истиэнэтигэр ытыһынан балайда улаханнык охсон биллэрэр.
Хааннаах суол
Бу түбэлтэни соҕотох саастаах дьахтар фантазията диэххэ сөп этэ.. Өскөтө бу иннинэ 2002 сыллаахха Онтарио аттынааҕы Снелгроув дэриэбинэ аттыгар буолбут быһылаан дьиҥнээхтик чахчы хатыламматаҕа буоллар. Бу түбэлтэ билигин да хаар дьон баалларын туһунан ньиргиэрдээхтик бигэргэттэ. Хаһаайыттара суохтарына турар дьиэни ким эрэ үнтү урусхаллаабыт, обургутук алдьаппыт. Буолан баран туох да туттар маллара суох буолан, эт илиитинэн олус күүстээх буолан ыспыт этэ. Бастаан эһэ диэбиттэрэ. Тугун-ханныгын билээри дьиэ аттыгар үөһээ диэки саайыллыбыт тоһоҕолордоох хаптаһыны уурбуттара. Дьэ ол кылаабынай туоһу буолбута киниэхэ чахчы киһиттэн атын, 43-тээх кээмэйдээх суол баар этэ.
Онтариоҕа киинэ документалистар бөлөхтөрө кэлбитэ. Бастатан туран кинилэр хаптаһыҥҥа хаалбыт хаантан генетическэй анализ ылан ыыппыттара. Көрдөрүүлэр түмүктэрэ барыларын соһуппута. ДНК киһи киэнигэр барытынан кэриэтэ сөп түбэһэрэ. Бу биир нуклеотидтан уратыта эрэ атын этэ. Ол эрээри маннык приматтары (эбисийээнэ аҥардаахтар, эбисийээнэлэр) айылҕаҕа маннык улахан уллуҥах баарын учуонайдар билбэттэр.
Киинэҕэ устааччылар сылдьыһыыны кэтэһэннэр, ол миэстэҕэ хоммуттара. Барыта уу-чуумпу, уу нуһараҥ этэ. Арай биирдэ кинилэр дьиэлэрин эркинигэр таастар таастарга кэлэн тоҕута түһэр тыастарыттан соһуйан уһуктан кэлбиттэрэ. Дьиэ кырыыһатын үрдүгэр ыарахан ыйааһыннаах бэрэбинэ кэлэн түспүтэ. Бөлөх биир чилиэнэ таһырдьа уулуссаҕа тахсаары үнүөхтээн эрдэҕинэ, төбөтүн аттынан бөдөҥ баҕайы сымара таас куугунатан көтөн ааспыта. Салгыы ким даҕаны таһырдьа куотарга санамматаҕа.
Ити буолан тугу да устубакка мээнэ төннөр буолбуттара.
Хайа абааһылара
1915 сыллаахха криптозоолог Век Гермер ыраах биир иһирик ойуурга бигфут баарын истэн, ону интэриэһиргээн көрдүү барбыта. Кэтээн көрөргө сөп түбэһэр сири сирдьитинээн көрдөөбүттэрэ. Эмискэччи кинилэр үрдүлэринэн бэрэбинэ көтөн ааспыта. «Мин сонно тута саспытым, — диэн кэпсээбитэ Гермер, – тоҕо диэтэххинэ маннык төбөҕө түстэҕинэ хайдах буолуоххунуй! Ол бэрэбинэ маска түһэн үнтү солоон тосту көппүтэ! Бэйэм харахтарбар итэҕэйбэтэҕим».
Бу түгэнинэн туһанан номох буолбут кэпсээни өйдөөн аһарыахха наада: Ол 1924 сыллаахха Льюис үрэххэ Вашингтон штатын соҕуруулуу арҕаа өттүгэр Фред Бек салайааччылаах көмүс көрдөөччүлэр лааҕыр туруорбуттара. Кинилэр бастаан лааҕыр тулатыгар дьон атахтарын суоллара курдуктары булбуттара. Ол эрээри балар олордооҕор балачча улахаттар этилэр. Аны түүн аайы кимнээх да, туохтар да куоластарыгар төрүт маарыннаабат тыастар иһиллэр барбыттара. Дьэ онтон биир үтүө күн биэс көмүс сууйааччылар төннөн кэлэн бараннар лааҕырдарыгар киһиэхэ маарынныыр бөдөҥ-садаҥ эбисийээнэлэри көрсө түспүттэрэ. Бек олортон биирдэстэрин ытан өлөрбүтэ, атыттар куоппуттара. Ол эрээри нөҥүө күнүгэр үөр барыта кэлэн, өлбүт чилиэннэрин иэстэһэн харса суох таастарынан тамнаабыттара. Онтон ыла бу сири, бигфуттары «хайа абааһылара» диэн ааттыыр буолбуттара. Онтон бу манна бу сиргэ буолбут хапсыһыы сирин индеецтэр эйп-каньон – эбисийээнэ каньона диэн ааттыыр буолбуттара.
Дьэ мантан ыла Хотугу Америка кытыы муннуктарын кырыктаах криптидтар олорор сирдэрэ диир буолбуттара. Өскөтө кини баччааҥҥа диэри тутулла илик буоллаҕына, өссө ким диэн ааттыаххыный?
2020 сыл түмүгүнэн ол ыйытыкка хас онус американец бигфуту дьиҥнээхтик баар кыыл диэн ааҕар.
Онтон бу Скаймения уокуругар (Вашингтон штата) үйэ аҥаара буолла. «Маннык көрүҥнэри соруйан, биричиинэтэ суох кыргыы ыарахан холуобунай буруйунан ааҕыллар оунна элбэх сууммалаах ыстараабынан төлөттөрүллэр, биитэр хаайыыга олордуллар» диэн уураах, дьаһал тахсыбыта.
Айылҕа ыраахтааҕыта дуу, биитэр барыны билээччи дуу? Криптидтэр биллэр-көстөр буоллахтарына, үгэс курдук баларга номохтортон киһи мээнэ тиийбэт сирдэригэр үөскээн баар буолан кэлэллэр. Биһиги планетабыт океаннартан уратылара барылара үчүгэйдик үөрэтиллибэт курдуктар. Ол гынан балары биһиги тиһэҕэр тиийэ кыайан бигэргэппэппит.
Биллэн турар криптидтэрдээҕэр таһыччы үрдүктүк туттунуу оччо бэрдэ суох. Бары тыынар тыыннаах харамайдар үрдүлэринэн айылҕа ыраахтааҕыта буолабын диэн өйдөбүл иһин кини хаста да төлөөбүтэ, инникитин да төлүүрэ турдаҕа…
Олохтоох дьон үйэлэр тухары «олор бааллар» диэн кэпсиир номохторун учуонайдар уонунан сыллар устата төрүт да кырдьыктаммат этилэр. Ордук колониальнай уобаластарга. Онно «сайдыылаах, өйдөөх эйгэ билиилэрин» күүс өттүнэн өлөрүүгэ тиийэ буруйдааһыҥҥа күһэйэн туран утары саҥарбат этилэр. Онтон бу маннык «номохтор» урукку курдук сатаан ааҕыллыбат гына элбэхтэр.
Виктор Упорин “Чудеса и приключения” сурунаал
2024 сыл 5№ суруйуутун
Михаил Винокуров тылбаастаата.