Үөрэтиллибэтэх дьылҕа
Биллэрин курдук дойдубут историятын норуоппут бэйэтэ айар, оҥорор. Онуоха биирдиилээн дьон эбэтэр личностар кыттан араастаан сабыдыаллыыллар.
Кэлиҥҥи кэмнэргэ уларыта тутуунан ситимнээн дойдубут историятын саҥаттан көрүү, үөрэтии биллэрдик кэҥээтэ. Ол түмүгэр урут араас биричиинэнэн, сылтахтарынан умнуллубут, биллибэтэх түбэлтэлэр, итиэннэ урут үлэлээн ааспыт дьон олохторо, үлэлэрэ өрөспүүбүлүкэ таһымыгар киэҥник сырдатыллар буолла. Ити түмүгэр күөх экраҥҥа, араадьыйанан араас интэриэһинэй биэриилэр баар буоллулар, ыстатыйалар, кинигэлэр да элбэхтик бэчээттэнэн тахсаллар.
Ол да буоллар, урут өрөспүүбүлүкэ тосту өҕүллүүлээх, дьалхааннаах кэмигэр олорбут уонна үлэлээбит сорох дьон олохторо, биографиялара билигин да толору, сиһилии үөрэтиллибэккэ, бар дьон билиитигэр тахсыбакка турар. Биир оннук умнуллан эрэр киһинэн уһуннук өрөспүүбүлүкэҕэ араас салайар дуоһунастарга үлэлээбит, Тааттаттан төрүттээх Кузьма Никифорович Слепцов (1908-1966 сс.) буолар.
Ол курдук Кузьма Никифорович Слепцов 1930-1960 сылларга Саха сиригэр сэбиэскэй, партийнай уонна судаарыстыбаннай уорганнарга уһуннук үлэлээбит өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр үлэһит этэ.
Кини 1908 сыллаахха балаҕан ыйын 13 күнүгэр, Байаҕантай (билиҥҥитинэн Таатта) улууһун Уолба нэһилиэгэр олохтоох бааһынай кэргэҥҥэ төрөөбүтэ.
Төрөппүттэрэ саастарын, үйэлэрин тухары сүөһү иитиитинэн уонна сири таҥастаан (оҥорон) бурдугу үүннэрэн олорбуттара. Кузьма уон сааһыгар төрөппүт ийэтэ оҕолонобун диэн өлбүт. Итинтэн сиэттэрэн кинилэр дьиэ кэргэн хаһаайыстыбата улаханнык айгыраабыта. Урут ийэлэрэ баарына уон тоҕус ынах сүөһү иитэр ыал, аны нэһиилэ биэс эрэ ынах сүөһүнү иитэр туруктаммыта. Бурдук ыһар сирдэрин хас да төгүл кыччатарга күһэллибиттэрэ.
Чороччу улаатан эрэр уол сайын аайы баайдарга кыра хамнаска хамначчыттыыра. Үөрэххэ, сайдыыга олус баҕалаах, тардыһыылаах Кузьма Слепцов Уолба ситэтэ суох оскуолатыгар 1916 сыллаахха үөрэнэ киирбитэ. Кузьма Слепцов Уолба бастакы комсомолецтарыттан биирдэстэрэ. 1921 сыллаахха учуутала С.М. Кочкин тэрийбит комсомол ячейкатын чилиэнэ. Үрүҥнэр С.М. Кочкины тутан баралларыгар, олорор дьиэтиттэн комсомолецтар испииһэктэрин көрдөөн баран булбатахтара. Оскуоланы Кузьма Слепцов 1925 сыллаахха эрэ үөрэнэн бүтэрбитэ. Оҕолор үөрэнэр кыһалара эбэтэр оскуолалара икки сыл үлэлээбэккэ сабыллан турбута. Онно төрүөтүнэн, Саха сиригэр саҕаламмыт гражданскай сэрии буолбута. Уолбаны повстанчествоҕа кыттыбыт үрүҥ этэрээтэ хас да төгүл ыла сылдьыбыта. Советскай былаас диэки санаалаах дьону эккирэтии, тутуу, хаайыы уонна ытан өлөрүү Уолбаны тумнан ааспатаҕа. Онон, Кузьма Слепцов оскуоланы үрүҥнэри букатын үүрбүттэрин кэннэ бүтэрэргэ күһэллибитэ. Кэлин кини бэйэтин автобиографиятыгар, кини 1925 сылтан 1930 сылга дылы бэйэтин нэһилиэгэр ааҕар балаҕаҥҥа, нэһилиэк Сэбиэтигэр сэкирэтээринэн үлэлээбитим диэн ахтыбыт. 1925 уонна 1927-1928 сылларга Уолбаҕа бойобуой дружина чилиэнинэн, кэлин кыһылларга тылбаасчытынан, байыаһынан сылдьыбыт. Онон, Кузьма Слепцов үрүҥнэри эһии көхтөөх кыттыылааҕа.
1928 сыллаахха кини БКП(б) кэккэтигэр кандидатынан, онтон 1930 сыл муус устар ыйыгар Тааттатааҕы партийнай тэрилтэ Кузьма Слепцовы партия чилиэнинэн ылбыт. Партияҕа киирэригэр кинини мэктиэлээбит эбэтэр рекомендация биэрбит коммунистартан биирдэстэринэн, Саха сиригэр гражданскай сэрии дьоруойа, Кыһыл Знамя уордьаннаах Гавриил Егоров (1879-1942 сс.) этэ. Онон, уордьаннаах сэрии дьоруойа эдэр Слепцов Кузьмаҕа туох да саарбаҕа суох холобур буолар, тумус туттар киһитэ буолбута.
Сүдү кылааты киллэрсибит үлэһит
Партияҕа киириэн иннинэ 1930 сыллаахха кулун тутартан атырдьах ыйдарыгар дылы Кузьма Слепцов Таатта оройуонугар комсомол кэмитиэтин бастакы сэкирэтээринэн, онтон ити сыл сэтинньигэ диэри инструкторынан үлэлээбит.
1930 сыл бүтэһигэр Саха сиринээҕи партия обкомун уонна Саха АССР Совнаркомун быһаарыытынан К.Н. Слепцов Уус Маайаҕа олохтоох Сэбиэттэри тэрийэн быыбардатар сыаллаах-соруктаах командировкаҕа ыытыллыбыт. Онтуката, сотору соһуччу түмүктээх буолбута. Ол курдук быыбардар түмүктэринэн Кузьма Никифоровиһы аны бэйэтин саҥа тэриллибит Уус Майа оройуонугар олохтоох райисполком председателинэн соһуччу талбыттар. Саҥа оройуон 1931 сыл ыал ыйын 20 күнүгэр тэриллэн, күн бүгүнүгэр диэри бэйэтин кылаатын өрөспүүбүлүкэ уонна дойду экономиката сайдарын, бөҕөргүүрүн туһугар киллэрэ олорор. Манна кыһыл көмүһү хостуур промышленность күүскэ сайдыбыта. Райисполком председателинэн К.Н. Слепцов 1936 сыл бэс ыйыгар диэри алта сылтан ордук үлэлиир. 1936-1937 сылларга К.Н. Слепцов Москваҕа ВЦИК иһинэн Сэбиэскэй тутул Үрдүкү куурустарыгар тиийэн үөрэммит. Онно куурсугар партком сэкэрэтээринэн талыллыбыт.
1937-1938 сылларга Дьокуускай куоракка Саха Киин Ситэриилээх Кэмитиэтигэр (СКСК) инструктордаабыта.
Уустук кэмҥэ үлэлээбитэ
Биллэрин курдук, 1935-1939 сылларга Сойуус үрдүнэн хааннаах репрессиялар күүскэ ыытыллан барбыттара. Онно сылтаҕынан, төрүөтүнэн Смольнайга (Ленинградка) С.М. Кировы өлөрүү буолбута. Дойду үрдүнэн хаарыйбыт репрессия холоруга НКВД уорганнара лаппа күүһүрүүлэригэр тиэрдибитэ. Түмүгэр НКВД уорганнара партийнай хонтуруолтан тахсыбыттара. Тахсыбыт балаһыанньа партийнай үлэһиттэр ханнык да көмүскэлэ суох хаалыыларыгар тириэрдибитэ. Оннооҕор Политбюро чилиэннэрин, партия Киин Кэмитиэтин сэкэрэтээрдэрин, обком, райком сэкэрэтээрдэрин хаһан баҕарар хаайыллыахтарын сөптөөх усулуобуйа баар буолбута. Саха сиригэр өрөспүүбүлүкэни араас сылларга салайа олорбут саха чулуу уолаттара М.К. Аммосов, П.А. Ойуунускай, И.Н. Барахов, С.Н. Донской-II, А.Г. Габышев, Н.Н. Окоемов уонна да атыттар репрессияҕа түбэһэн суорума суолламмыттара. Элбэх киһи ытыллыбыта.
Маннык уустук балаһыанньаҕа партиялаахтар да көннөрү, боростуой дьон үлэлииллэрэ-хамсыыллара уустугурбута. Бары кэтэбилгэ-манабылга, итиэннэ уорбалааһыҥҥа сылдьыбыттара. Онтон, дуоһунастаах үлэһиттэр икки уот икки ардыгар сылдьан үлэлииргэ күһэллибиттэрэ.
1938-1943 сылларга К.Н. Слепцов Тааттаҕа партия оройуоннааҕы кэмитиэтин бастакы сэкэрэтээринэн талыллыбыта. Саха национальнай архыыбыгар, кини ити сылларга үлэлээбит докумуоннарын булан биэрбэтилэр, онон билсибэтим. Ол да буоллар, кини Тааттаҕа үлэлиир кэмигэр өрөспүүбүлүкэ таһымыгар ыытыллар араас тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кыттара.
Ол курдук, 1942 сыллаахха балаҕан ыйын 6 күнүгэр Дьокуускайга драмтеатр дьиэтигэр саха норуота фашизмы утары миитинэ тэриллибитэ. Онно норуот чулуу представителлэрэ мустан өстөөҕү утары бэйэлэрин уордайыыларын, сыһыаннарын аһаҕастык биллэрбиттэрэ. Миитиҥҥэ Саха АССР үтүөлээх артыыската Д.Д. Слепцова, поэт В.М. Новиков — Күннүк Уурастыырап, Саха АССР Президиумун председателэ С.П. Сидорова, обком сэкэрэтээрэ С.А. Бордонскай уонна да атыттар фашистскай идеология уонна кинини батыһааччылар, өйөөччүлэр сир үрдүттэн симэлийиэхтээхтэрин, урусхалланыахтаахтарын туһунан тыл эппиттэр. Миитин кыттыылаахтара дойду салайааччытытыгар И.В. Сталин аатыгар сурук ыыппыттар. Онно 40-тан тахса миитин кыттыылааҕа илии баттаабыттара. Онно саха омук 45 чулуу представителлэрэ илии баттаабыттар. Кинилэр ортолоругар Тааттаттан төрүттээх Д.Д. Слепцова уонна К.Н. Слепцов эмиэ бааллара.
К.Н. Слепцов 1943-1946 сылларга Саха АССР Совнаркомун бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан үлэлээбит. 1938-1956 сс. партия обкомун чилиэнинэн быыстала суох талыллыбыта. Ити сылларга партия обкомун араас сорудаҕын элбэхтик толорбут. 1946-1955 сылларга ССРС Судаарыстыбаннай хонтуруолун министиэристибэтэ Саха АССР-га тэрийбит группатыгар үлэҕэ анаммыта. Бу олус эппиэтинэстээх, кытаанах ирдэбиллээх тэрилтэҕэ, кини маҥнай 1946 сыл ахсынньытыттан старшай контролерунан үлэлээбитэ. Маҥнай киниэхэ өрөспүүбүлүкэҕэ бурдуктан оҥоһуллар бородууксуйа төһө көдьүүстээхтик харайылларын уонна ороскуоттанарын хонтуруоллуур эбээһинэс сүктэриллибитэ. Онтон кини үрдээн, контролердар бөлөхтөрүн салайааччытынан анаммыта. Кэлин К.Н. Слепцову Саха АССР кылаабынай Судаарыстыбаннай контролерунан анаабыттара, онно кини кандидатуратын партия Киин Кэмитиэтэ бигэргэппитэ.
Эрэли ылбыт салайааччы
К.Н. Слепцов ССРС Госконтролун министиэристибэтигэр үлэҕэ киирэригэр салайааччынан аатырбыт Л.З. Мехлис (1889-1953 сс.) миниистиринэн ананан олороро. Онон үлэҕэ кини ылбыта. Бу сүрдээх ирдэбиллээх уонна партия иннигэр улахан эппиэтинэстээх үлэһит этэ. Л.З. Мехлистэн элбэх киһи, ол иһигэр дойду улахан салайааччылара, байыаннайдар уонна да атын биллэр дьон сэрэнэллэрэ, дьаахханаллара. Дойду салайааччыта И.В. Сталин кинини үчүгэйдик билэрэ уонна итэҕэйэрэ. Л.З. Мехлис 1920 сылларга И.В. Сталиҥҥа тус сэкэрэтээринэн, 1937 сылтан сэрии саҕаланыар диэри Кыһыл Армия политуправлениетын начальнигынан уонна да атын эппиэттээх үлэҕэ сылдьыбыт партия уонна сэбиэскэй судаарыстыба биллэр деятелэ этэ. 1953 сыллаахха олунньуга кини өлбүтэ. Кремацияламмыт уҥуоҕун күлэ Кыһыл болуоссакка Кремль истиэнэтигэр кистэммитэ.
Онтон кини кэнниттэн, И.В. Сталин өлбүтүн кэннэ, үлэлии кэлбит миниистири, Армия генерала В.Н. Меркуловы Л.П. Берия дьыалатынан буруйдаан, 1953 сыллаахха сууттаабыттара уонна ытарга уураахтаабыттара. Бүтэһик миниистиринэн В.М. Молотов үлэлээбитэ. Мантан көстөрүнэн Кузьма Никифорович үлэлиир сылларыгар, дойду салалтата уларыйар кэмигэр, кини үлэлээбит министиэристибэтин иһигэр балаһыанньа олус кытаата уонна уустугура сылдьыбыт.
Бу дуоһунаска кини 1955 сыл балаҕан ыйын 16 күнүгэр диэри, Саха сиринээҕи бөлөх үлэтин хаһан тохтотуохтарыгар диэри ситиһиилээхтик үлэлээбит. Министиэристибэ биэрбит характеристикатыттан көрдөххө, К.Н. Слепцов бэйэтин үтүө суобастаах үлэһит, үлэтин үчүгэйдик билэр, принципиальнай салайааччы буоларын көрдөрбүт. Госконтроль министиэристибэтин сорудахтарын толортообутун иһин бириэмийэлэммитэ ахтыллыбыт. Политическай өттүнэн сайдыбыт, уопсастыбаннай уонна партийнай үлэҕэ көхтөөх буолан, Саха сирин обкомугар пленум чилиэнэ, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан таһаарыылаахтык үлэлээбитэ.
Салгыыта тахсыаҕа.
Виталий Слепцов.